γράφει η Φανή Χατζή
Το βιβλίο της Κλαούντια Πινιέρο Η Ελένα ξέρει ήταν ένας από τους πρώτους τίτλους που μας συνέστησαν οι εκδόσεις Carnivora, ανάμεσα στα καλύτερα ισπανόφωνα νουάρ που εκδίδουν σταθερά. Από το Δεκέμβρη του 2020 μέχρι σήμερα, μεσολαβούσης της υποψηφιότητας του έργου για το Διεθνές Βραβείο Μπούκερ λόγω της μετάφρασής του στα αγγλικά, η έλξη για το βιβλίο έχει παραμείνει σταθερή. Η ετεροχρονισμένη αυτή κριτική ευελπιστεί να κρατήσει ζεστό το ενδιαφέρον, κόντρα στη βραχύβια «ζωή» των εκδοτικών τίτλων.
Η Ελένα είναι μια εξηντάχρονη γυναίκα που πάσχει από πάρκινσον πλας, μια εκφυλιστική ασθένεια που επιβραδύνει τις κινήσεις, νεκρώνει τα νεύρα και στερεί τη δύναμη για περπάτημα. Για τη γυναίκα αυτή που κάθε της βήμα εξαρτάται από την επάρκεια λεβοντόπας στο σώμα της, η εξιχνίαση του θανάτου της κόρης της είναι δύσκολη υπόθεση. Η Ρίτα βρέθηκε κρεμασμένη στο καμπαναριό του χωριού και μπορεί όλα να υποδεικνύουν ότι επρόκειτο για αυτοκτονία, η μητέρα της όμως ξέρει ότι η κόρη της δεν αυτοκτόνησε.
Τη μέρα του θανάτου της Ρίτας έβρεχε καταρρακτωδώς και όταν έβρεχε, η Ρίτα δεν πλησίασε στην εκκλησία, φοβισμένη από μια τραυματική παιδική ανάμνηση. Με μοναδικό όχημα αυτό το κατ’ επίφαση επιχείρημα, αλλά με υποβόσκουσα μια πολύ μεγαλύτερη ανάγκη να μην είναι αληθής η επίσημη αιτιολογία θανάτου της κόρης της, η Ελένα ξεκινά ένα οδοιπορικό. Διασχίζοντας την πόλη, ψάχνει την Ισαμπέλ, το μόνο άτομο που μπορεί να τη βοηθήσει. Το αρτιμελές, ικανό σώμα της Ισαμπέλ είναι αυτό που θέλει να εργαλειοποιήσει η Ελένα για να ανακαλύψει την αλήθεια για την κόρη της. Αυτό το σώμα χρωστάει χάρη στη Ρίτα και η Ελένα θα απαιτήσει την αποπληρωμή του χρέους.
Η πορεία της Ελένας μέσα στη μέρα, που δίνεται με διαρκείς επαναλήψεις των κινήσεών της και λεκτικά μοτίβα, δημιουργεί έναν απαράμιλλο ρυθμό στο κείμενο. Η Ελένα πρέπει να σηκώσει το ένα πόδι, να το περάσει πάνω από το άλλο, να κάνει την επόμενη κίνηση και όλα αυτά πριν εξαντληθεί η λεβοντόπα, πριν αδειάσει η άμμος στην κλεψύδρα. Κόντρα σε αυτή τη διάθεση του νου να φτάσει μακριά, να τρέξει, το σώμα της Έλενας είναι ένα βαρίδιο, η ασθένειά της μοιάζει με σκοινί που την τραβάει προς την αντίθετη κατεύθυνση. Αυτή η αίσθηση φτάνει να βαραίνει και την αναγνώστρια, η οποία κατά τραγική ειρωνεία αντιλαμβάνεται νωρίτερα από την πρωταγωνίστρια το βαρύ φορτίο που σήκωνε η κόρη της Ελένας.
Από τις συνεχείς αναδρομές στο παρελθόν, εξάλλου, μαθαίνουμε πως το ψυχικό, οικονομικό και σωματικό βάρος της ασθένειας, ελλείψει θεσμού πρόνοιας, έπεφτε ολόκληρο στην κόρη. Η Ρίτα, μια σαραντάχρονη γυναίκα που δεν αυτονομήθηκε ποτέ βρίσκεται έρμαιο ενός ρόλου που δεν επέλεξε. Η θρησκεία που υπήρξε ηθικός καθοδηγητής των πράξεων της Ρίτας σε όλη της τη ζωή αδιαφορεί για την ασθένεια της μητέρας της, ενώ η αλληλεγγύη της κοινότητας είναι απούσα. Η αποξένωση και αποκτήνωση είναι εξάλλου εμφανής και στο αφηγηματικό παρόν, οπότε όλοι αποστρέφονται τη θέα του άρρωστου σώματος της Ελένας, όταν αυτή τολμά να το εκθέσει στο δημόσιο χώρο.
Η ασθένεια της ηρωίδας επηρεάζει την όρασή της. Γερμένη καθώς είναι συνεχώς προς τα κάτω, αδυνατεί να δει ευθεία. Αυτή η περιορισμένη όραση αντανακλάται και στον παρωπιδικό τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει το θάνατο της κόρης της. Ωστόσο, με μοναδική εξαίρεση αυτή την παρατήρηση, η αναπηρία στην Πινιέρο δεν είναι ένα τρικ, ένα σύμβολο, όπως βλέπουμε συχνά να αντιμετωπίζεται στις αναπαραστατικές τέχνες.
Η αναπηρία της Ελένας σχολιάζεται σε όλες τις διαστάσεις της. Από την πλευρά του υποκειμένου, η αναπηρία είναι ένα ξένο σώμα που επιβάλλεται πάνω στο υπάρχον, γι’ αυτό και η Ελένα την προσωποποιεί (η «πουτάνα»). Σαν ένα κοινωνικό γεγονός, η πολιτεία φέρει γι’ αυτό ευθύνη, παρόλο που το αντιμετωπίζει σαν ένα ποσοστό πάνω σε ένα επίσημο χαρτί, σφραγισμένο από την αρμόδια επιτροπή, και τα όργανά της επιδεικνύουν μηδαμινή ενσυναίσθηση. Η αναπηρία, πάντως, δεν βρίσκεται στο βιβλίο για να προξενήσει λύπηση ούτε να δώσει συγχωροχάρτι συμπεριφορών. Η Ελένα ήταν μια απαιτητική μητέρα, πολύ αυστηρή και δύστροπη, ακόμα και πριν την ασθένεια. Η ρεαλιστική αναπαράστασή της χωρίς την ανάγκη θετικών φίλτρων λόγω της πάθησης είναι υποδειγματική.
Η δυσλειτουργική σχέση μεταξύ της Ρίτας και της Έλενας, με διαρκείς καβγάδες, εντάσσει το έργο σε μια γενεαλογία αντίστοιχων βιβλίων (Γιέλινεκ, Μιούλερ). Εδώ, όμως, οι ρόλοι της καλής μάνας και της καλής κόρης αποδομούνται συθέμελα, μαζί με άλλους επιβεβλημένους ρόλους που λειτουργούν ενοχικά για τις γυναίκες. Εμπλέκοντας μαεστρικά το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης του σώματος, η Αργεντίνα συγγραφέας καταφέρνει να τραβήξει παράλληλες γραμμές ανάμεσα στην μητρική και θυγατρική υποχρέωση.
Σε μία συνέντευξή της, η Πινιέρο είχε δηλώσει ότι ο Ζοζέ Σαραμάγκο και η Ρόζα Μοντέρο, οι οποίοι την είχαν βραβεύσει για ένα πρώιμο έργο της, την είχαν ψέξει για περιττή φλυαρία που υποτιμά την νοημοσύνη του αναγνώστη. Η συμβουλή αυτή στοίχειωσε τη συγγραφέα και πράγματι στο εν λόγω βιβλίο δεν περισσεύει λέξη. Ωστόσο, υπάρχουν κάποια κατάλοιπα καθοδήγησης. Το βιβλίο γράφτηκε, το 2007, όταν η άμβλωση στην Αργεντινή ήταν ακόμα παράνομη. Παρά την ανάγκη κραυγής για την αυτοδιάθεση του σώματος, εικάζω ότι με λίγη περισσότερη αφαιρετικότητα στο τέλος και λιγότερη ηθικολογία θα μιλούσαμε για αριστούργημα.
Ωστόσο, το κείμενο παραμένει διαχρονικό και φέρει μια πληθώρα αρετών. Η σκιαγράφηση μιας γυναίκας που θέλει να νικήσει τον θάνατο και να μην αφήσει τα ηνία της ζωής να ξεγλιστρήσουν από τα ανάπηρα χέρια της, αλλά και η επίκριση των θρησκευτικών και κοινωνικών επιβολών πάνω στο γυναικείο σώμα συνεχίζουν να μας αφορούν. Η διεισδυτικότητα και η ευθύτητά του, που ευτυχώς συμβαδίζουν αρμονικά, ασκούν μεγάλη γοητεία, που καθιστά αυτό το βιβλίο αλησμόνητο.
