γράφει ο Τάσος Γέροντας
Ισίδωρος Ζουργός «παλιές και νέες χώρες». Εκδόσεις Πατάκη 2023.
400 σελίδες σε εξαιρετικής ποιότητας υποκίτρινο χαρτί σαμουά των 85 γραμμαρίων, με άψογη επιμέλεια και εκτύπωση, στιβαρή βιβλιοδεσία με κλωστή και κόλλα και ένα πολύ παραστατικό εξώφυλλο.
Ο Θεσσαλονικιός Ισίδωρος Ζουργός εμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα το 1995. Απέκτησε φήμη με το τέταρτο βιβλίο του, και πρώτο του ιστορικό μυθιστόρημα, το «Στη σκιά της πεταλούδας», το οποίο κυκλοφόρησε το 2005. Έπρεπε να περάσουν μερικά χρόνια ακόμα για να ξεπεράσει η φήμη του την ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης και να εξαπλωθεί σε όλη την Ελλάδα. Τώρα πια η σκιά της πεταλούδας μετρά πάνω από 100.000 αντίτυπα και από κοντά ακολουθούν τα «Λίγες και μία νύχτες» και «Αηδονόπιτα».
Από το Βυζάντιο του τέλους του 12ου αιώνα του προηγούμενου βιβλίου του, τώρα μεταφερόμαστε στη Θεσσαλονίκη του 1911. Αφηγήτρια είναι μια γυναίκα δυναμική, ίσως αυταρχική. Χρηματίζοντας τα κατάλληλα πρόσωπα, οργάνωσε την απαγωγή ενός άνδρα από το Θεαγένειο Νοσοκομείο. Του μιλάει τρυφερά, σχεδόν ερωτικά, ενόσω τον οδηγεί στον πνιγμό στα βαθιά του Θερμαϊκού. Ποια ακριβώς είναι η σχέση τους; Γιατί αυτός να ζήτησε τέτοιο τέλος της ζωής του;
Επόμενη σκηνή: Αθήνα 1884.Γνωρίζουμε την οικογένεια του μεγαλοεμπόρου Γεωργίου Δέδε. Υποδέχονται τον εξ Εσπερίας αφιχθέντα μοναχογιό Μιχαήλ. Εξωτερικός αφηγητής περιγράφει την Αθήνα, την Αττική, την Ελλάδα, την οικονομία, την κοινωνία της εποχής. Ευκατάστατος αλλά όχι σπάταλος, ο κύρης Δέδες αγωνιά για το μέλλον (επαγγελματικό, πρωτίστως) του γιού του. Προσβλέπει σε συνέχιση των επιχειρήσεών του. Όμως τι λέει ο άμεσα ενδιαφερόμενος; Πού τρέχει ο λογισμός του;
Κι από εδώ ξεκινά το μοτίβο της περιγραφής που γνωρίσαμε στο «Περί της εαυτού ψυχής». Μία γραμμή αφήγησης είναι της πρωταγωνίστριας Λεύκας, η οποία σήμερα, το 1911, μας αφηγείται ανακατεμένα το σήμερα και το παρελθόν, τόσο το δικό της όσο και του Μιχαήλ. Η άλλη γραμμή αφήγησης ξεκινά από το 1884 για να συναντήσει τη γραμμή της Λεύκας το 1911. Εδώ κυρίως μιλά εξωτερικός αφηγητής, με μικρές σφήνες της Λεύκας.
Σύντομα θα μάθουμε τη σχέση των δύο, αλλά και τα κύματα που θα περάσει, τόσο αυτή, όσο και η σχέση του καθενός με την οικογένειά του και τον περίγυρό του. Η κοινή πορεία τους θα ξεκινήσει από τη Θεσσαλονίκη, θα μετακομίσει στην Αθήνα και μετά από ένα σύντομο πέρασμα από έναν φάρο στην Ψαθούρα των Βορείων Σποράδων, θα καταλήξει πάλι στη Θεσσαλονίκη του 1900.
Η πορεία, εκτός από τεθλασμένη, θα είναι και δύσκολη. Η σχέση τους, η ζωή τους δεν γινόταν εύκολα αποδεκτή από τον περίγυρο, όπου και να ζούσαν. Ήταν και ο διαφορετικός τρόπος ζωής του καθενός που έκανε τη συμβίωση δύσκολη. Ήταν και τα πολλά μυστικά που ζούσαν κρυμμένα πίσω από ψηλούς μαντρότοιχους, ή θαμμένα σε υπηρετικές κάμαρες. Οι αποκαλύψεις τους θα ανατινάξουν τις ράγες της πορείας τους, θα τους χρίσουν σωματικά και ψυχικά. Κι όλα αυτά στη Θεσσαλονίκη που κάηκε το 1890, στην Ελλάδα που ντροπιάστηκε το 1897, στην Οθωμανική αυτοκρατορία που παρέπαιε.
Το τέλος το αφηγείται η ίδια η Λεύκα και είναι αποκαλυπτικό, συγκλονιστικό, ανατρεπτικό.
Οι ζωές της Λεύκας και του Μιχαήλ, τόσο χωριστά, με τις οικογένειές τους, όσο και μαζί, χρησιμοποιούνται ευφυώς από τον συγγραφέα για να αναπτυχθεί η παρουσίαση της κοινωνίας της εποχής. Η πατριαρχία, η καταπίεση της γυναίκας, η απόρριψη των γιών που δεν ακολουθούν την πορεία που χάραξαν οι πατεράδες τους, οι ταξικές διαφορές, οι κοινωνικές αναταραχές, όλα προστίθενται αριστοτεχνικά στην πλοκή, την εμπλουτίζουν, αυξάνουν το ενδιαφέρον, ενίοτε και την αγωνία. Αναπόφευκτη η σύγκριση της πρωτεύουσας Αθήνας με την τουρκοκρατούμενη Θεσσαλονίκη. Δεν αποτελεί έκπληξη το ότι η σύγκριση αποβαίνει εις βάρος της Αθήνας.
Οι χαρακτήρες, προϊούσας της ανάγνωσης, αποκτούν βάθος, σοβαρή υπόσταση. Η Λεύκα σιγά σιγά καταγράφει το ψυχογράφημα του Μιχαήλ, ενώ αφήνει τον αναγνώστη να σχηματίσει το δικό της μέσα από τις εξομολογήσεις. Οι αρχικές εντυπώσεις ανεπαισθήτως αλλάζουν. Παράλληλα, κάποια γράμματα του Μιχαήλ δίνουν τροφή για φιλοσοφικούς αναστοχασμούς.
Πολλά ιστορικά πρόσωπα προστίθενται στην πλοκή, για τα οποία παρέχονται πληροφορίες σε υποσέλιδες σημειώσεις του συγγραφέα. Τα πρόσωπα αυτά, είτε ως σιωπηλές παρουσίες, είτε ως διαμορφωτές της εξέλιξης, σχηματίζουν ισχυρούς δεσμούς της μυθοπλασίας με το ιστορικό πλαίσιο της εποχής και ενισχύουν τις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές αναφορές του έργου.
Σπουδαία η γραφή του Ζουργού, όπως πάντα. Τώρα ίσως όχι τόσο λυρική όσο στο «Περί της εαυτού ψυχής». Πιθανόν λόγω της διαφοράς των αφηγητών. Εξαιρετικά δομημένοι χαρακτήρες, ζουν το δράμα τους σε ένα πλούσιο σκηνικό, γεμάτο ιστορικές και κοινωνικές αναφορές. Λόγος πλούσιος, λεξιλόγιο αξεπέραστο, ευφάνταστες παρομοιώσεις. Ο Ζουργός (εκ των κορυφαίων εν ζωή συγγραφέων, κατά την άποψή μου) πάλι μας έδωσε ένα σπουδαίο βιβλίο.
«ιδρώνουν άραγε τα σκαθάρια;»
«Το σώμα του διέθετε την ευλυγισία ενός κανονιού»
«Θεσσαλονίκη, ένας τόπος όπου το φως του δεν έχει ημερέψει από κανέναν Παρθενώνα»
«είπαμε λόγια πολλά για να καλύψουμε μυστικά»
«Το όνομα είναι σαν μια ελιά στο πρόσωπο, άλλοτε χαρίζει γοητεία κι άλλοτε είναι κουσούρι αδιόρθωτο»
«Σε αυτόν εδώ τον τόπο η άνοιξη μοιάζει με αρραβώνα ψηλομύτας: αργεί να έρθει»
«Παράξενο! Να ζεις κάτω από την ανελέητη εξουσία της φτώχειας, αλλά ως γυναίκα να είσαι πιο ελεύθερη από την κάθε έγκλειστη δεσποινίδα καλής οικογενείας»
«Τα πιο ευφάνταστα μυθιστορήματα τα γράφουν τελικά τα σχόλια του κόσμου»
