γράφει η Φανή Εμμανουήλ
Το βράδυ της Τετάρτης πραγματοποιήθηκε η τελευταία προβολή του δεύτερου κύκλου των Fundamentals of Cinema στο Ολύμπιον. Η ενότητα προβολών του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, που έχει ως στόχο να συστήσει στο νεανικό κοινό ορισμένες από τις σπουδαιότερες δημιουργίες στην ιστορία του κινηματογράφου, έριξε την αυλαία της με το αριστούργημα του Francis Ford Coppola, Apocalypse Now.
Βασισμένο στο μυθιστόρημα Heart of Darkness του Joseph Conrad, η ταινία μάς μεταφέρει στην καρδιά της κόλασης του Βιετνάμ και του αμερικανικού συλλογικού τραύματος. Οδηγός μας σε αυτό το μυσταγωγικό και τελετουργικό ταξίδι είναι ο λοχαγός Willard, ο οποίος καλείται να διασχίσει τα βάθη της ζούγκλας με τελικό προορισμό την απόλυτη φρίκη και την ήττα του ανθρώπινου πολιτισμού, όπως αποκρυσταλλώνονται στον θρυλικό μονόλογο του Marlon Brando. Το 2001, είκοσι δύο χρόνια μετά την πρώτη προβολή της στις αίθουσες, ο Coppola μόνταρε την ταινία από την αρχή, δημιουργώντας την επική redux εκδοχή της την οποία και παρακολουθήσαμε το βράδυ της Τετάρτης.
Μετά από μια καθηλωτική προβολή σε ένα κατάμεστο θέατρο ακολούθησε, όπως πάντα, μια πλούσια σε υλικό και πληροφορία παρουσίαση από τον συνεργάτη του Φεστιβάλ και κριτικό κινηματογράφου Πάνος Αχτσιόγλου καθώς και συζήτηση με το κοινό. Ήταν η πρώτη φορά, που ανυπομονούσα για την παρουσίαση πριν καν τελειώσει η ταινία. Αυτό γιατί το Apocalypse Now ανήκει στις σε μια ειδική κατηγορία ταινιών στην ιστορία του κινηματογράφου, οι οποίες έχουν συνδεθεί με άρρηκτο τρόπο με τη διαδικασία της δημιουργίας και κατασκευής τους, σε βαθμό που δεν νοείται χωριστά από τους μύθους που το συνοδεύουν.
Σίγουρα δεν είναι η πρώτη φορά που τέτοια μυθολογία ακολουθεί τον μεγάλο δημιουργό, το όνομα του οποίου έχει συνδεθεί ξανά με προβλήματα στην παραγωγή και το budgeting. Από το πρώτο Godfather (1972), μιας ταινίας που είδε τον προϋπολογισμό της να υπερδιπλασιάζεται πριν καν ξεκινήσουν τα γυρίσματα και τα προβλήματα που ακολούθησαν καθόλα τα στάδια παραγωγής ενέπνευσαν την δημιουργία του miniseries The Offer (2022) των Leslie Greif και Michael Tolkin, μέχρι και το Megalopolis (2024) την πρεμιέρα του οποίου αναμένουμε στις φετινές Κάννες. Μια ιδέα που συνέλαβε για πρώτη φορά το 1979 και ξεκίνησε ενεργά να την αναπτύσσει το 1983. Όμως, υπέστη σημαντικές καθυστερήσεις και αρκετές ακυρώσεις όλα αυτά τα χρόνια, μέχρι που ο Coppola αναβίωσε το έργο το 2019 ξοδεύοντας 120 εκατομμύρια δολάρια από τα δικά του χρήματα για την ταινία, η οποία ξεκίνησε να γυρίζετε τον Νοέμβριο 2022 και ολοκληρώθηκε τον Μάρτιο του 2023. Μπορούμε όμως να πούμε με σιγουριά πως η ιστορία της παραγωγής του Apocalypse Now είναι (ίσως) η πιο περίφημη και έχει περάσει στην ιστορία της ποπ κουλτούρας ως μια τρομερά ταλαιπωρημένη παραγωγή, κάτι που της έχει δώσει αυτή την μυθική αύρα που διατηρεί μέχρι σήμερα.
Το βιβλίο Heart of Darkness του Joseph Conrad’s που γράφτηκε το 1899 και ενέπνευσε σε μεγάλο βαθμό την ταινία, ακολουθεί τον Charlie Marlow, τον απεσταλμένο μιας αποικιακής εμπορικής εταιρίας, ο οποίος αναλαμβάνει να διεκπεραιώσει ένα ταξίδι στα βάθη του ποταμού Κογκό και να βρει τον συνταγματάρχη Kurtz. Κατά την διάρκεια αυτού του ταξιδιού, παρακολουθεί τον αδηφάγο και απάνθρωπο παραλογισμό που κρύβεται πίσω από το πρόσχημα του εκπολιτισμού των αγρίων. Παράλληλα το ταξίδι αυτό αποτελεί μια εφιαλτική περιήγηση στα σκοτεινά βάθη της ανθρώπινης ψυχής ενώ προσεγγίζει το πολύπλευρο άλυτο αίνιγμα της ανθρώπινης ύπαρξης. Στο πρόσωπο του Kurtz, ο Conrad προδιαγράφει με μοναδική οξυδέρκεια, ως φυσική απόρροια του δυτικού πολιτισμού, τον τύπο των χαρισματικών ηγετών που αιματοκύλησαν την Ευρώπη λίγα χρόνια αργότερα.
Ο Francis Ford Coppola δεν ήταν ο πρώτος που επιχείρησε την μεταφορά του συγκεκριμένου πρότζεκτ στην μεγάλη οθόνη. Το 1939, ο νεαρός Orson Welles που μόλις είχε φτάσει στο Χόλιγουντ, επιχείρησε να προσεγγίσει την μεταφορά μέσω της RKO Pictures. Η εταιρία όμως του το απαγόρευσε και αυτός στράφηκε προς ένα άλλο πρότζεκτ, τον Citizen Kane. Δεκαετίες αργότερα, ο σεναριογράφος John Milius, εμπνευσμένος από μια πρόκληση από έναν καθηγητή του στο USC, ζήτησε τη βοήθεια των αποφοίτων και φίλων του, George Lucas και Francis Ford Coppola, που ανέλαβαν τα ηνία ως σκηνοθέτης και παραγωγός, αντίστοιχα. Η ταινία σχεδιάστηκε να γυριστεί σε 16mm και προσεγγίστηκε με μια αισθητική σαν ντοκιμαντέρ, που θύμιζε το The Battle of Algiers. Η ιδέα όμως εγκαταλείφθηκε γρήγορα με τον Coppola να επικεντρώνεται στις ταινίες του The Godfather και The Conversation, ενώ ο Lucas συνέχισε να γράφει και να σκηνοθετεί το American Graffiti και το Star Wars. Το 1975, αφού καθιερώθηκε μεταξύ των ελίτ του Χόλιγουντ και είχε αρκετή δύναμη και επιρροή για να κάνει σχεδόν οποιαδήποτε ταινία ήθελε, ο Coppola ξαναεπισκέφτηκε το Apocalypse Now.
Ο πόλεμος του Βιετνάμ είχε πια τελειώσει και η ιστορία της ταινίας είχε διαμορφωθεί πλέον με τέτοιο τρόπο που δεν ήταν μια απλή ντοκιμαντερίστικη καταγραφή του πολέμου, αλλά περισσότερο μια κατάδυση στην βιαιότητα και τον παραλογισμό του. Κάτω από τη σημαία της ανεξάρτητης εταιρείας παραγωγής του, American Zoetrope, Ο Coppola αποφάσισε τα γυρίσματα να γίνουν στις Φιλιππίνες και υποτίθεται ότι θα ολοκληρώνονταν σε 14 εβδομάδες. Με εγκεκριμένο προϋπολογισμό 12 εκατομμυρίων δολαρίων, η επική πολεμική ταινία θα ξεκινήσει την παραγωγή στις αρχές του 1976 με ένα καστ συμπεριλαμβανομένων των Marlon Brando, Harvey Keitel και Robert Duvall.
Η διαδικασία επιλογής του τελικού cast ήταν μια ακόμα δοκιμασία για τα γυρίσματα της ταινίας. Ο Coppola ήθελε στον ρόλο του Kurtz τον Orson Welles, ο οποίος όμως τον απέρριψε. Η δεύτερη επιλογή του ήταν ο Marlon Brando, ωστόσο αυτός δεν μπορούσε να του δώσει μια ξεκάθαρη απάντηση. Ο Coppola άρχισε να μιλά με τον Al Pacino, τον Jack Nicholson και τον Robert Redford, ωστόσο τελικά ο Brando είπε το «ναι». Το πιο δύσκολό όμως, ήταν να βρει τον ιδανικό ηθοποιό για τον ρόλο του Willard. Αρχικά επιλέχθηκε ο Harvey Keitel και τα γυρίσματα ξεκίνησαν. Ωστόσο δύο εβδομάδες μετά, ο Coppola θεώρησε ότι η ερμηνεία του ήταν πολύ έντονη για τον χαρακτήρα. Έτσι, αντικαταστάθηκε από τον Martin Sheen, ο οποίος εκείνη την περίοδο αντιμετώπιζε μεγάλα προβλήματα με το αλκόολ.
Εκτός από τα προβλήματα με τους ηθοποιούς αλλά και τις δύσκολες συνθήκες που αντιμετώπιζαν μέσα στην ζούγκλα, καταστάσεις οι οποίες είχαν αντίκτυπο στην συνολική αφήγηση της ταινίας, το Apocalypse Now αντιμετώπιζε επιπλέον εμπόδια που σχετίζονται με τις πρακτικές απαιτήσεις μιας ταινίας τόσο μεγάλης κλίμακας. Με την πρόσβαση στην ψηφιακή τεχνολογία χρόνια μακριά, ο Coppola δεν είχε άλλη επιλογή από το να χρησιμοποιήσει πρακτικές μεθόδους για να επιτύχει τις ακολουθίες οπερατικής δράσης που απαιτούνται για να πει την ιστορία του. Αυτό περιελάμβανε την κατασκευή εκτεταμένων σκηνικών μέσα στη ζούγκλα, την απόκτηση και χρήση πραγματικών ελικοπτέρων και άλλου στρατιωτικού εξοπλισμού που προμήθευε η κυβέρνηση των Φιλιππίνων αλλά και τον συντονισμό εκατοντάδων extras.
Μάλιστα, δεν ήταν ασυνήθιστο για τους Φιλιππινέζους πιλότους να εγκαταλείπουν ξαφνικά τις αρκετά δαπανηρές σκηνές με ελικόπτερα για να απαντήσουν σε μια κλήση να πολεμήσουν τους κομμουνιστές αντάρτες σε άλλα μέρη της χώρας. Επιπλέον, μόλις δύο μήνες μετά την παραγωγή, ο τυφώνας Olga έφτασε στη στεριά στις Φιλιππίνες και προκάλεσε εκτεταμένη καταστροφή, καταστρέφοντας ολοσχερώς αρκετά σκηνικά της ταινίας, γεγονός που ανάγκασε την παραγωγή να κλείσει για μήνες, επιβαρύνοντας για άλλη μια φορά τα ήδη καθυστερημένα και οικονομικά βεβαρυμμένα γυρίσματα.
Παρά τον ύπουλο καιρό, τα δυνητικά θανατηφόρα ιατρικά επείγοντα περιστατικά και τις εγγενείς επιπλοκές της αναδημιουργίας ενός κατεστραμμένου από τον πόλεμο περιβάλλοντος σε ένα ξένο έθνος, ο σκηνοθέτης αντιμετώπισε προβλήματα και με τους συντελεστές του. Ο Martin Sheen έφτασε στα γυρίσματα με προβλήματα αλκοολισμού και σε μια εύθραυστη ψυχολογική κατάσταση, την οποία ο Coppola ήταν διατεθειμένος να εκμεταλλευτεί προς όφελος της ταινίας. Στο γύρισμα της εναρκτήριας σκηνής της ταινίας κατά την οποία o Willard βρίσκεται σε άσχημη κατάσταση περιμένοντας εντολές για την αποστολή του σε ένα ξενοδοχείο στη Σαϊγκόν, ο ηθοποιός, ο οποίος αντιμετώπιζε δυσκολίες για το πως να προσεγγίσει τον ρόλο, έπινε στην πραγματικότητα για δύο μέρες ασταμάτητα. Το αποτέλεσμα ήταν το να υποστεί νευρικό κλωνισμό, κάτι που καταγράφηκε από τις κάμερες καθώς ο Coppola άφηνε τις κάμερες να γράφουν τα πάντα. Το αποτέλεσμα ήταν η θρυλική πλέον εναρκτήρια σκηνή της ταινίας που συλλαμβάνει όχι μόνο την τραγική κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο ήρωας αλλά και την ψυχική κατάσταση στην οποία βρισκόταν ο ίδιος ο ηθοποιός.
Τα προβλήματα με τον Martin Sheen δυστυχώς δεν τελείωσαν εκεί. Αρκετούς μήνες αργότερα, καθώς το Apocalypse Now είχε ξεπεράσει κατά πολύ το προσδοκώμενο χρονικό πλαίσιο των γυρισμάτων, ο πρωταγωνιστής υπέστη καρδιακή προσβολή όσο περπατούσε μόνος του μέσα στην ζούγκλα. Αφού σύρθηκε στην άκρη ενός δρόμου και τον παρέλαβε ένα λεωφορείο, ο Sheen έλαβε ιατρική φροντίδα αλλά καθώς η είδηση για την κρίση της υγείας του εξαπλώθηκε αστραπιαία, ο Coppola αναγκάστηκε να αναβάλει τα γυρίσματα των κρίσιμων σκηνών. Έτσι το πρόγραμμα γυρισμάτων της ταινίας επεκτάθηκε για άλλη μια φορά και ο προϋπολογισμός εκτοξεύτηκε στα ύψη.
Αλλά δεν ήταν μόνο ο πρωταγωνιστής που έκανε χρήση ουσιών. Ο Coppola και πολλά μέλη του καστ και του συνεργείου είτε ήταν μεθυσμένοι είτε έκαναν χρήση ναρκωτικών κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων. Ο ηθοποιός Sam Bottoms έπαιρνε τεράστιες ποσότητες LSD και μαριχουάνας ενώ o Dennis Hopper λάμβανε καθημερινά μια «αγωγή» ναρκωτικών και αλκοόλ που θα μπορούσε να τον σκοτώσει ανά πάσα στιγμή: μισό γαλόνι ποτό και πολλά γραμμάρια κοκαΐνη. Ως λογικό επόμενο, ο ηθοποιός, που απεικόνιζε έναν φωτορεπόρτερ που έχει περάσει πολύ χρόνο στη ζούγκλα συχνά δεν ήξερε τα λόγια του ενώ χρόνια μετά δήλωσε πως δεν θυμάται τίποτα από τα γυρίσματα.
Το μεγαλύτερο πρόβλημα του Coppola όμως, δεν ήταν ο Hopper αλλά ο Brando. Ο θρυλικός ηθοποιός και παλιός του συνεργάτης, είχε ένα ασυνήθιστο επίπεδο δύναμης και απαιτήσεων όταν υπέγραψε για να παίξει τον συνταγματάρχη Kurtz. Έχοντας εγγυηθεί μισθό 3 εκατομμυρίων δολαρίων για τρεις εβδομάδες εργασίας, εκ των οποίων το 1 εκατομμύριο καταβλήθηκε προκαταβολικά, ο Brando έφτασε στο πλατό στις Φιλιππίνες απροετοίμαστος, υπέρβαρος και χωρίς καν να έχει διαβάσει το Heart of Darkness. Δεν έκανε μπάνιο, ήταν πάντα μεθυσμένος και υπό την επήρεια κοκαΐνης, και αρνιόταν να βρίσκεται στο σετ μαζί με τον Hopper, με τον οποία βρισκόταν σε μόνιμη κόντρα.
Ο σκηνοθέτης βρέθηκε ξαφνικά σε θέση να πρέπει να ξαναδουλέψει το τέλος της ταινίας, αυτοσχεδιάζοντας τακτικά με τον ηθοποιό όσον αφορά την αφήγηση, το θέμα και τους μηχανισμούς του γυρίσματος. Μαζί με τον διευθυντή φωτογραφίας Vittorio Storaro, ο Coppola επέλεξε να πλαισιώσει τον Brando με σκοτεινές λήψεις, οι οποίες αποδείχθηκαν αποτελεσματικές για να αποκρύψουν το αυξημένο βάρος του, ενώ παράλληλα προσέδιδαν μια μεταφορική αίσθηση ψυχικού σκοταδιού που υποδήλωνε την εσωτερική αναταραχή του χαρακτήρα του. Κάτι που αποδείχθηκε τελικά περισσότερο θετικό παρά αρνητικό καθώς όλοι αυτοί οι αυτοσχεδιασμοί επέφεραν στον χαρακτήρα του Kurtz αλλά και στην ταινία έναν διαλογισμό για την μάχη μεταξύ του καλού και του κακού, ένα επίπεδο βάθους και θεματικής επίδρασης που μπορεί να μην είχαν εμφανιστεί αν δεν υπήρχαν αυτές οι απροσδόκητες αντιξοότητες.
Στο τελευταίο σκέλος των γυρισμάτων της ταινίας, καθώς η αδυσώπητη ορμή του φαινομενικά ατελείωτου προγράμματός της προχωρούσε, η σύγκριση μεταξύ του σκοτεινού ψυχολογικού ταξιδιού που έκαναν οι χαρακτήρες της με τα όσα πέρασαν οι συντελεστές, είναι πλέον αναπόφευκτη. Ιδιαίτερα για τον σκηνοθέτη, η ψυχική και σωματική πίεση που αυξανόταν καθώς εργαζόταν ενάντια σε όλο και πιο δύσκολες συνθήκες, τον οδήγησε στα άκρα των ψυχολογικών του ορίων. Όταν η παραγωγή άρχισε να βγαίνει εκτός ελέγχου, ο σκηνοθέτης αναγκάστηκε να λάβει δραστικά μέτρα για να κρατήσει τις κάμερες ανοιχτές. Το αρχικό budget εξανεμίστηκε σε λιγότερο από 3 μήνες απ’ όταν ξεκίνησαν τα γυρίσματα. Έτσι κλήθηκε να βρει τρόπο να εξασφαλίσει περισσότερα χρήματα καθώς το κεφάλαιο των 12 εκατ. Δολαρίων είχε πλέον εξαφανιστεί. Έτσι, αναγκάστηκε να βάλει υποθήκη το σπίτι του και το οινοποιείο του για να εξασφαλίσει το ποσό των 30 εκατ. δολαρίων από την τράπεζα.
Ύστερα και από την καρδιακή προσβολή του Sheen, ο Coppola κατηγόρησε τον εαυτό του και κατέρρευσε ενώ υπέστη επιληπτική κρίση. Τουλάχιστον τρεις φορές κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων δήλωσε στους δικούς του ανθρώπους ότι δεν άντεχε άλλο και σκεφτόταν να αυτοκτονήσει, ενώ είχε υποστεί νευρικό κλονισμό. Καθώς ο Willard και οι άντρες του ταξίδευαν προς τα πάνω σε μια ολοένα πιο παράξενη, επικίνδυνη και ηθικά διεφθαρμένη πραγματικότητα, το ίδιο έκαναν και ο σκηνοθέτης και οι συνεργάτες του. Είναι ασφαλές να υποθέσουμε ότι ο Coppola ποτέ, πριν ή έκτοτε, δεν είχε υπομείνει μια παραγωγή τόσο προβληματική και χαοτική όσο αυτή του Apocalypse Now, αλλά σε ένα από τα βασικά παραδείγματα τέχνης που μιμείται τη ζωή του κινηματογράφου, αυτός και η ομάδα του βγήκαν άφοβα στο άγνωστο και βυθίστηκαν βαθιά στις πιο σκοτεινές και σουρεαλιστικές γωνιές της ψυχής τους. Όπως εξομολογήθηκε ο ίδιος ο σκηνοθέτης στο ντοκιμαντέρ Hearts of Darkness: A Filmmaker’s Apocalypse (1991) της Eleanor Coppola, συζύγου του Francis η οποία βρισκόταν μαζί τους και κινηματογραφούσε τα πάντα: “We were in the jungle. There were too many of us. We had access to too much money, too much equipment, and little by little, we went insane”.
Έχοντας γυρίσει πάνω από 1.000.000 πόδια φιλμ και ολοκληρώσει την κύρια φωτογραφία, το Apocalypse Now πέρασε σχεδόν δύο χρόνια στο post-production και ο προϋπολογισμός της ταινίας έφθασε τα 30 εκατομμύρια δολάρια. Το αποτέλεσμα ήταν ένα πρωτοποριακό αντιπολεμικό έπος που γνώρισε κριτική και εμπορική επιτυχία, βραβεύτηκε με τον Χρυσό Φοίνικα στο Φεστιβάλ των Καννών και έλαβε υποψηφιότητες για οκτώ Βραβεία Όσκαρ, μεταξύ των οποίων Καλύτερης Ταινίας, Καλύτερης Σκηνοθεσίας και Καλύτερου Διασκευασμένου Σεναρίου. Περισσότερα από σαράντα χρόνια αργότερα, το Apocalypse Now συνεχίζει να τιμάται ως αριστούργημα και ένα από τα κορυφαία επιτεύγματα του Coppola, τοποθετώντας μια σημαία σε αχαρτογράφητη περιοχή σχετικά με τα επικίνδυνα μήκη που μια ομάδα καλλιτεχνών θα κάνει για να πραγματοποιήσει ένα συλλογικό όραμα ηθικής και τρέλας.
