«Θα 'μια πάντα με το μέρος εκείνων που δεν έχουν τίποτα και που τους αρνούνται ακόμα και την ησυχία αυτού του τίποτα.»
Στις 19 Αυγούστου 1936 ο Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα εκτελείται από τους φασίστες του Φράνκο, ενώ δύο μέρες νωρίτερα είχε συλληφθεί από τους φαλαγγίτες στο σπίτι του φίλου του Λουίς Ροσάλες στη Γρανάδα. Η δολοφονία του γίνεται σύμβολο ανελευθερίας και καταπίεσης της ατομικής ελευθερίας – για την οποία είχε αφιερώσει τη ζωή του ο Λόρκα – που θα λάβει την ολοκληρωτική της μορφή με την άνοδο του ναζισμού. Ο ποιητής που γεννήθηκε στις 5 Ιουνίου 1899 στο ανδαλουσιανό χωριό Φουέντε Βακέρος υπήρξε πολυτάλαντη προσωπικότητα: τα πρώτα του καλλιτεχνικά ερεθίσματα προέρχονταν από το χώρο της κλασσικής μουσικής κι από συνθέτες, όπως ο Σοπέν και ο Μπετόβεν, ενώ μέσω του Μανουέλ ντε Φάλια γνώρισε το ισπανικό φολκλόρ. Μετά τις φιλολογικές και νομικές σπουδές του, ο Λόρκα επιδίδεται στην πρόζα, την ποίηση και το θέατρο. Το 1918 δημοσιεύεται το πρώτο του βιβλίο με τίτλο «Εντυπώσεις και Τοπία». Ο Ισπανός συγγραφέας φανέρωσε από νεαρή ηλικία την αγάπη του για τη γενέθλια γη και τις παραδόσεις της Ισπανίας, χωρίς, ωστόσο, να εγκαταλείπει το κοσμοπολιτικό πρίσμα υπό το οποίο έβλεπε τον κόσμο:
«Είμαι Ισπανός ολοκληρωτικά και θα μου ήταν αδύνατο να ζήσω έξω από τα γεωγραφικά μου όρια, αλλά αποστρέφομαι εκείνον που είναι Ισπανός, για να μην είναι παρά μόνον Ισπανός. Είμαι αδελφός όλων και απεχθάνομαι τον άνθρωπο που θυσιάζεται για μιαν εθνικιστική ιδέα αφηρημένη, απλώς και μόνον γιατί αγαπά την πατρίδα του σκεπάζοντας τα μάτια του μ' έναν επίδεσμο. Ο καλός Κινέζος βρίσκεται πιο κοντά μου από τον κακό Ισπανό. Τραγουδώ την Ισπανία και την νοιώθω μέχρι το μεδούλι, αλλά είμαι πρώτα πολίτης του κόσμου και αδελφός όλων. Φυσικά δεν πιστεύω στα πολιτικά σύνορα.»
Ο Τάκης Βαρβιτσιώτης αναφέρει ότι η ποίηση του Λόρκα αποτελεί ένα «ιδεώδες κάτοπτρο όπου ένα ολόκληρο έθνος αναγνωρίζει τον εαυτό του». Πρόκειται για έναν συγγραφέα των αντιθέσεων. Επιδιώκει τη συνύπαρξη του πραγματικού με το φανταστικό, της ζωτικότητας της ύπαρξης με την αγωνία του θανάτου, του εντόπιου με το οικουμενικό. Η μελαγχολία γι' αυτόν ήταν το βασικό συστατικό στοιχείο ενός μεγάλου έργου τέχνης – μια μελαγχολία που μετατρέπεται σε κοινωνική ευαισθησία και ενίοτε σε διαμαρτυρία. Στην απέχθειά του για την τυραννία του φασισμού προστέθηκε η αποστροφή του για την αλλοτρίωση και αποξένωση του ανθρώπου εντός του καπιταλισμού. Η στάση του αυτή είναι απόρροια του ταξιδιού που πραγματοποίησε το 1929 στη Νέα Υόρκη και πιο συγκεκριμένα, στο πανεπιστήμιο της Κολούμπια για λόγους σπουδών.
«Η Νέα Υόρκη είναι τρομερή. Τερατώδης. Καλύτερα μ' αρέσει να σεργιανίζω και να χάνομαι στους δρόμους της, αλλά ομολογώ πως η Νέα Υόρκη είναι το μεγάλο ψέμα του κόσμου. Η Νέα Υόρκη είναι η Σενεγάλη με μηχανές.»
Απότοκο αυτής της επίσκεψης ήταν η ποιητική του συλλογή «Ποιητής στη Νέα Υόρκη», η οποία, μέσα από το βίωμα του οικονομικού κραχ και εν συνεχεία της Μεγάλης Ύφεσης, λαμβάνει το χαρακτήρα αποδοκιμασίας του σύγχρονου πολιτισμού, όπου βασιλεύει το χρήμα:
Η αυγή της Νέας Υόρκης έχει
τέσσερες κίονες από λάσπη
κι έναν ανεμοστρόβιλο από μαύρα περιστέρια
που βουτούν μέσα στ' ακάθαρτα νερά.
Η αυγή της Νέας Υόρκης όλο θρηνεί
μες στις απέραντες σκάλες
αναζητώντας ανάμεσα στ' αγκωνάρια
νάρδους σχεδιασμένης αγωνίας.
«Αυγή»
Το ανελέητο κυνήγι του κέρδους – σε αντιδιαστολή με την ανεργία και φτώχεια των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων – παρομοιάζεται με «Χορό θανάτου», όπως τιτλοφορείται το παρακάτω ποίημα:
Αυτός ο τόπος δεν είναι παράξενος για το χορό, το λέω.
Η μάσκα θα χορέψει ανάμεσα σε στήλες αίματος και αριθμούς,
ανάμεσα σε καταιγίδες χρυσού και οιμωγές ανέργων
που θα σκούζουν, νύχτα ζοφερή, ανάμεσ' απ' τον χρόνο σου δίχως φώτα,
ω άγρια εσύ Βόρεια Αμερική! ω αδιάντροπη!
ω άγρια εσύ απλωμένη στο σύνορο του χιονιού!
Οι απάνθρωποι ρυθμοί ζωής που επικρατούν στην «πόλη που δεν κοιμάται ποτέ» εκφράζονται με ωμό και καυστικό τρόπο στο ποίημα «Πολιτεία δίχως ύπνο» που φέρει τον υπότιτλο «Νυχτωδία της γέφυρας του Μπρούκλιν»:
Κανένας δεν κοιμάται στον ουρανό. Κανένας, κανένας.
Δεν κοιμάται κανένας.
Μα κι αν κανένας κλείσει τα μάτια
μαστιγώστε τον, παιδιά μου, μαστιγώστε τον!
Ας απλωθεί ένα πανόραμα απ' ορθάνοιχτα μάτια
Και πικρές αναμμένες πληγές.
Δεν κοιμάται στον κόσμο κανένας. Κανένας, κανένας.
Σας το 'χω πει.
Δεν κοιμάται κανένας.
Αν όμως σε κάποιον τη νύχτα φυτρώσει υπερβολικό μούσκλι στα μηλίγγια του,
Ανοίξτε τις καταπακτές για να δει κάτω από τη σελήνη
τα ψεύτικα κύπελλα, το φαρμάκι και το κρανίο των θεάτρων.
Ποια είναι όμως η συνεισφορά των Η.Π.Α. στην οικουμένη, σύμφωνα με το Λόρκα; Με χιουμοριστική διάθεση είχε αναφέρει τα εξής:
«Τα μοναδικά πράγματα που προσέφεραν οι Η.Π.Α. στον κόσμο είναι οι ουρανοξύστες, η τζαζ και τα κοκτέιλ. Και στην Κούβα, τη δική μας Αμερική (σ.σ. ο Λόρκα ταξίδεψε αργότερα και στην Κούβα), φτιάχνουν πολύ καλύτερα κοκτέιλ!».
Η ανησυχία του για την έκβαση της οικονομικής κατάρρευσης του 1929 αποτυπωνόταν εκείνη την περίοδο και σε ορισμένες εικαστικές απόπειρες του ίδιου, ο οποίος, σημειωτέον, ολοκλήρωσε 300 περίπου έργα στη ζωή του. Τα παρακάτω σκίτσα του Ισπανού συγγραφέα χαρακτηρίζονται από πένθιμο τόνο, ενώ ο καπιταλισμός εμφανίζεται με τερατώδεις μορφές.
