Ο κινηματογράφος και η ψυχανάλυση έχουν περίπου την ίδια χρονολογική
αφετηρία, αν σκεφτεί κανείς ότι ο Freud χρησιμοποίησε τον όρο το 1895, μια χρονιά μετά τη πρώτη
δημόσια προβολή των αδελφών Lumiere.
Όμως, η ανάπτυξη της ψυχαναλυτικής κινηματογραφικής θεωρίας άρχισε τη δεκαετία
του ’70. Πιο πριν υπήρχαν κινηματογραφικές αναφορές στην ψυχανάλυση από τους
σουρεαλιστές τις δεκαετίες του ’20 και
του ’30, μιας και η βασική αρχή τους ήταν η αυτόματη γραφή και η έκφραση του
ασυνείδητου. Εκτός, όμως, από τους σουρεαλιστές υπήρχαν και ψυχαναλυτικές
μελέτες του κινηματογράφου, όπως το Movies: A Psychological Study (Wolfenstein Martha, Leites Nathan, 1950) καθώς και το The Dream Factory (Powder marker Hortense, 1950).
Τη δεκαετία του ’70, οι θεωρητικοί του κινηματογράφου άρχισαν να
χρησιμοποιούν ψυχαναλυτικούς όρους για την ανάλυση ταινιών και κατ’ επέκταση
του κινηματογράφου. Εκτός από τις φροϋδικές θεωρίες, μερικοί χρησιμοποίησαν την
θεωρία του Carl Gustav Jung για τα αρχέτυπα. Τα αρχέτυπα είναι μια ιδέα ή μια εικόνα,
κεντρική στην ανθρώπινη φύση, τα οποία κληρονομούνται φυσικά στο ανθρώπινο
γένος, όπως η γυναικεία διάσταση στους άντρες και η αντρική διάσταση στις
γυναίκες.
Οι θεωρίες του Jung δεν αναπτύχθηκαν περαιτέρω όσο του Sigmund Freud. Η θεωρία του Freud για
το ασυνείδητο και το εγώ αποτέλεσε βάση της κινηματογραφικής ψυχαναλυτικής
θεωρίας. Κατά τον Freud,
ανεπιθύμητες εικόνες, σκέψεις και συναισθήματα καταπιέζονται στο ασυνείδητο
μέρος της ψυχής μας. Αυτές εκφράζονται στα όνειρα, στις καλλιτεχνικές ανησυχίες
ακόμη και στο ολίσθημα της γλώσσας. Το ποια συναισθήματα θα παραμείνουν στο εγώ
ή θα καταπιεστούν στο ασυνείδητο ελέγχεται από το υπερεγώ.
Η επέκταση της θεωρίας του ασυνείδητου είναι το οιδιπόδειο σύμπλεγμα.
Όταν ένα παιδί γεννιέται το πρώτο διάστημα της ζωής του, ζει σε μια δυαδική
σχέση με τη μητέρα. Όμως, το παιδί πρέπει να συνυπάρξει με μια τρίτη μορφή, τον
πατέρα, και να συμμορφωθεί με τους νόμους του, δηλαδή τους νόμους της
κοινωνίας. Έτσι, το παιδί αρχίζει να χωρίζεται από τη μητέρα και εκεί αρχίζει
το οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Ένα αγόρι θα χωριστεί από τη μητέρα του φοβούμενος τον
ευνουχισμό του από τον πατέρα και σε εκείνο το σημείο θα καταλάβει ότι η μητέρα
του είναι ευνουχισμένη, μη έχοντας φαλλό. Έτσι, θα καταπιέσει στο ασυνείδητο
τον πόθο του για την μητέρα και θα συνειδητοποιήσει ότι κάποια μέρα θα έχει μια
δική του γυναίκα. Αυτό ο Freudτο χαρακτηρίζει ως η αρχική καταπίεση στο ασυνείδητο. Ένα
κορίτσι θα αφήσει την αγάπη της για τη μητέρα κατηγορώντας την γιατί δεν της
έδωσε φαλλό και θα αρχίσει την αναζήτηση κάποιου που έχει φαλλό και κατ’
επέκταση δύναμη.
Μία σχέση του οιδιπόδειου συμπλέγματος με τον κινηματογράφο είναι ο
κλασικός τρόπος αφήγησης του Hollywood
και η αναπαράσταση των φύλων. Ο άντρας είναι πάντα αυτός που βοηθά στην εξέλιξη
της ιστορίας προσπαθώντας να ξεπεράσει ένα εμπόδιο ή μια έλλειψη, αντιμετωπίζοντας
τους νόμους του πατέρα και στο τέλος ή κατακτά την γυναίκα ή καταλαβαίνει τους
αρνητικούς σκοπούς της και να την διώχνει. Δηλαδή αυτός που έχει φαλλό είναι
ενεργητικός στην εξέλιξη ενώ η γυναίκα, ως ’’ευνουχισμένη’’, παραμένει παθητική
όντας έρμαιο της ιστορίας.
Έκτος όμως από τις θεωρίες του Freud χρησιμοποιήθηκαν και ψυχαναλυτικές
θεωρίες του Jacques Lacan και συγκεκριμένα το στάδιο του καθρέφτη. Ο Lacan προχώρησε
παρακάτω τη θεωρία του Freud και μίλησε για τρία στάδια στη ζωή του ανθρώπου: το
πραγματικό, το φαντασιακό και το συμβολικό. Το στάδιο του καθρέφτη, το οποίο
λαμβάνει χώρα στο στάδιο του φαντασιακού, γίνεται κατά τη βρεφική ηλικία όταν
το παιδί αντικρίζει τον εαυτό του στον καθρέφτη. Μέχρι τότε το βρέφος είναι
ατελές και έχει σωματικές φιλοδοξίες που ξεπερνούν την ικανότητα του για
κίνηση. Κοιτώντας όμως στον καθρέφτη αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως μία
ολότητα, μια εικόνα τέλεια σαν τους ενήλικους γύρω του. Έτσι η αναγνώριση
επικαλύπτεται από μία μη αναγνώριση. Όταν το βρέφος αντικρίζει τον καθρέφτη
αναγνωρίζει τον εαυτό του αλλά παράλληλα δημιουργεί ένα εξιδανικευμένο εγώ
παραμερίζοντας τις ατέλειες του. Μ' αυτόν τον τρόπο γίνεται η προετοιμασία για
τη μελλοντική ταύτιση με άλλους.
Έτσι, οι θεωρητικοί Christian Metz και Jean-Louis Baudry μετέφεραν
τη θεωρία του Lacan στη ψυχαναλυτική κινηματογραφική θεωρία. Μίλησαν για την
ταύτιση του θεατή στον κινηματογράφο και την χώρισαν σε πρωτογενή και
δευτερογενή. Ο θεατής στον κινηματογράφο βλέπει εικόνες που έχουν γυρισθεί κατά
την απουσία του οπότε η πρωτογενής ταύτιση γίνεται με την κινηματογραφική
κάμερα. Η δευτερογενής ταύτιση είναι με
τους χαρακτήρες της ταινίας.
Ο Metz και ο Baudry παραλλήλισαν το στάδιο του καθρέφτη του Lacan με τη
δευτερογενή ταύτιση. Ο θεατής βρίσκεται σε ακινησία στο σκοτάδι, σα σε ονειρική
κατάσταση, και βλέπει στην οθόνη χαρακτήρες με τους οποίους ταυτίζεται
απαλλοτριώνοντας το εγώ του (όπως το βρέφος μπροστά στον καθρέφτη). Βέβαια
υπάρχουν διαφορές στο στάδιο του καθρέφτη και στον κινηματογράφο. Το βρέφος
εκτός από τους ενήλικους βλέπει και τον εαυτό του στον καθρέφτη ενώ ο θεατής
βλέπει μόνο τους χαρακτήρες.
Ο Metz επίσης εισήγαγε τρεις όρους στη ψυχαναλυτική θεωρία: την
ηδονοβλεψία, τη σκοποφιλία και τον φετιχισμό. Η ηδονοβλεψία είναι η ευχαρίστηση
του να κοιτάμε χωρίς να γινόμαστε αντιληπτοί. Η σκοποφιλία είναι το αίσθημα του
ελέγχου μέσω του βλέμματος. Ο θεατής στον κινηματογράφο βλέπει ηδονοβλεπτικά
μιας και ένας κόσμος ανοίγεται μπροστά του χωρίς να αντιλαμβάνεται την παρουσία
του ίδιου, αλλά και σκοποφιλικά εφόσον ο θεατής έχει τον έλεγχο της κατάστασης
με το βλέμμα του. Ο όρος του φετιχισμού συνδέεται με το οιδιπόδειο σύμπλεγμα
και την έλλειψη φαλλού. Φετιχισμός σημαίνει αντικατάσταση του όλου με το
μερικό. Σύμφωνα με τον Freud,
οι άντρες, συνειδητοποιώντας το γεγονός ότι οι γυναίκες δεν έχουν φαλλό,
φοβούνται το ενδεχόμενο ευνουχισμού. Έτσι, αντικαθιστώντας το όλο σώμα της
γυναίκας με ένα μέρος αυτού, όπως πόδι, χέρι ή ακόμη και τακούνια, δεν γίνεται
αισθητός ο ευνουχισμός της.
Τέλος ο Metz μίλησε για τη φύση του κινηματογράφου. Είπε ότι ο
κινηματογράφος απευθύνεται σε πολλές από τις αισθήσεις μας με ρεαλιστικό τρόπο
αλλά αυτό που βλέπουμε δεν είναι το αντικείμενο καθαυτό αλλά ένα αντίγραφο όπως
συμβαίνει και με τα όνειρα.
