Στις 26
Αυγούστου του 1789 μια αναταραχή επικρατούσε στους δρόμους του Παρισιού. Μια
αναταραχή διαφορετική από αυτήν των τελευταίων μηνών οι οποίοι κάθε άλλο παρά
ήρεμοι ήταν. Οδοφράγματα από ομάδες ανθρώπων ξεπηδούσαν εδώ και εκεί,
συγκρούσεις ανάμεσα στον βασιλικό στρατό και την Γαλλική Φρουρά καταστροφές,
φωτιές και κλοπές σε κάθε γωνιά του Παρισιού. Η Βαστίλη – το σύμβολο της
μοναρχίας είχε πέσει ένα μήνα πριν. Ο απλός κόσμος, κυκλοφορούσε περίεργος και
φοβισμένος το πρωί εκείνης της μέρας. Τι ετοίμαζε πάλι αυτή η Εθνοσυνέλευση που
είχε οδηγήσει τον βασιλιά να κρυφτεί στα αγροκτήματά του στην επαρχία; Λίγες
ώρες μετά, η γαλλική εθνοσυνέλευση, ο καρπός της γαλλικής επανάστασης, θα
θεσμοθετούσε, μέσα σε μια απολυταρχική Ευρώπη, τα ανθρώπινα δικαιώματα. Θα
ψήφιζε τα 17 άρθρα της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη.
Το τέλος της μοναρχίας είχε αρχίσει.
Η γαλλική
επανάσταση ενέπνευσε δεκάδες καλλιτέχνες στις δημιουργίες τους. Θέματα τις
επανάστασης βρίσκονται σε εκατοντάδες πίνακες της εποχής, σε χιλιάδες
μυθιστορήματα και θεατρικά κείμενα. Ο λόγος για αυτό είναι εύκολος να
προσδιοριστεί. Οι επαναστάσεις είναι περίοδος συγκλονιστικών αλλαγών για την
κοινωνία. Σαρώνουν και ανατρέπουν οτιδήποτε υπήρχε έως τότε και η αλλαγή
αποτελεί πάντα κινητήριος δύναμη της έμπνευσης.
Η πρώτη εικόνα
που έρχεται στο μυαλό ενός ανθρώπου όταν ακούει την λέξη επανάσταση είναι
πλατείες και δρόμοι πλημμυρισμένοι από ανθρώπους. Αυτή η εικόνα είναι σωστή –
αποτυπώνει τις επαναστάσεις που έχουν μια πολιτική διάσταση και έχουν εξελιχθεί
σε κανονικό πόλεμο. Πάντα συνοδευόμενος από αίμα και θάνατο. Στις πολιτικές
επαναστάσεις, οι κατώτερες και καταπιεσμένες τάξεις εξεγείρονται ενάντια σε ένα
καθεστώς που δεν αναγνωρίζουν πλέον ζητώντας ελευθερία και δικαιοσύνη ή ισότητα
και αδελφοσύνη. Θα ήταν ελλιπές όμως να μην συσχετιστούν αυτές οι επαναστάσεις
με τις πολιτιστικές και πνευματικές επαναστάσεις οι οποίες αποτέλεσαν και τον
λόγο της έμπρακτης επανάστασης του λαού. Η γαλλική επανάσταση δεν θα μπορούσε
να υπάρξει χωρίς τον Διαφωτισμό. Για την ακρίβεια, οι ιδέες του Διαφωτισμού
ήρθαν να υλοποιηθούν μέσω της γαλλικής επανάσταση. Οι πνευματικές και
πολιτιστικές επαναστάσεις προηγούνται και προετοιμάζουν το έδαφος για της
πολιτικές πολεμικές επαναστάσεις. Μια κοινή ουσία που βρίσκεται μέσα σε όλες
τις επαναστάσεις είναι η σύγκρουση ιδεολογιών. Εξουσία ενάντια στην ελευθερία.
Τσαρικοί και προλεταριάτο. Φασισμός και δημοκρατία . Ένας τέτοιος ορισμός μας
επιτρέπει να συμπεριλάβουμε στις επαναστάσεις της ανθρωπότητας το ειρηνικό κίνημα
του Γκάντι στην Ινδία. Εάν όμως έπρεπε να εντοπίσουμε την κοινή συνιστώσα κάθε
επανάστασης αυτή θα ήταν η ελευθερία.
Είναι ξεκάθαρο πως μια επανάσταση εμπεριέχει μέσα της πολλές διαφορετικές συνιστώσες
που είναι εξαιρετικά δύσκολο να προσδιορισθούν και να ιεραρχηθούν. Για αυτόν
ακριβώς τον λόγο αποτελούν και εξαιρετικό υλικό για την τέχνη. Τα πολυποίκιλα
κίνητρα, οι ανθρώπινες αξίες, οι συγκρούσεις και ο θάνατος είναι λίγα μόνο από
τα στοιχεία που μπορεί ένας καλλιτέχνης να απεικονίσει στο έργο του με αφορμή
μια επανάσταση. Οι επαναστάσεις αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για όλες τις τέχνες
και φυσικά για τον κινηματογράφο.
Ας δούμε λοιπόν,
κάποιες από αυτές: ταινίες που διαδραματίζονται σε περιόδους επαναστάσεων και
μας παρουσιάζουν μια οπτική τους ή που απλώς έχουν ως φόντο μια τέτοια περίοδο.
Γαλλική
επανάσταση 1789
Ίσως η
σημαντικότερη επανάσταση στην ιστορία της ανθρωπότητας. Έθεσε τις βάσεις της
δημοκρατίας και της ελευθερίας. Κανένα σύνθημα στην ανθρώπινη ιστορία δεν έχει
αγαπηθεί όσο το “Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφοσύνη.
Danton (1983)
Μια άποψη των
τελευταίων χρόνων της ζωή του Danton, λίγο πριν εκτελεσθεί ως προδότης από την
εθνοσυνέλευση του Ροβεσπιέρου.
La Marseillaise (1938)
Η ταινία παρουσιάζει την οπτική της επαναστάσης από τα
μάτια διάφορων παρατηρηρών. Των κατοίκων της Μασσαλίας, των κομητών που
βρίσκονταν σε εξορία στην Γερμανία και φυσικά από τα μάτια του βασιλιά,
Λουδοβίκου του 16ου.
Les Miserables (1998 , 2012)
Η εκδοχή του
2012 είναι μεταφορά του γνωστού μιούζικαλ στην οθόνη.
Βασισμένη στο
αριστουργηματικό μυθιστόρημα του Βίκτορος Ουγκό, η ταινία αφηγείται την ιστορία
του κατάδικου Γιάννη Αγιάννη και τον διωγμό του από τον Ιαβέρη με φόντο την
Ιουλιανή επανάσταση, μια επαναστατική δράση κατά του Καρόλου του 1ου το 1830.
Marat & Sade (1967)
Βασισμένο στον
θεατρικό κείμενο του PetewWeiss, η ταινία του PeterBrook περιγράφει μια αναπαράσταση της γαλλικής επανάστασης
από έναν θεατρικό θίασο ενός ασύλου τρελών όπου και αναπαραστάται μια υποθετική
συνάντηση και διαμάχη του Marat ( ηγέτης της γαλλικής επανάστασης και πρωτοστάτης της
Τρομοκρατίας του 1983) και του Sade ( πατέρας της πορνογραφίας – υπεύθυνος για την
δημιουργία του όρου σαδισμός)
Άλλες:
Jefferson in Paris (1995),
That Night in Varennes (1982)
***
Αμερικανική
επανάσταση 1776
Οι ταινίες με
θέμα την αμερικανική επανάσταση αποτέλεσαν εισπρακτικές αποτυχίες. Παρόλα την
εμφάνιση μεγάλων ηθοποιών του κινηματογράφου όπως ο CaryGrant, ο KirkDouglas και ο AlPacino οι ταινίες απογοήτευσαν κοινό και κριτικούς.
Drums Along the Mohawk (1939), The Howards of Virginia (1940), Unconquered
(1947), The Devil's Disciple (1959), Revolution (1985), The patriot (2000)
***
Οκτωβριανή
επανάσταση 1917
Σε αντίθεση με
την αμερικανική, οι ταινίες με θέμα την ρωσική επανάσταση είναι πολυάριθμες και
ποιοτικές. Ίσως επειδή ως πρόσφατη, είχε την δυνατότητα άμεσης μεταφοράς στην
οθόνη, ίσως επειδή οι εκατοντάδες απελευθερωμένοι από τον τσαρικό έλεγχο
καλλιτέχνες φλέγονταν να ασχοληθούν με το θέμα. Ανάμεσά τους βρίσκονται ταινίες
που θεωρούνται “διαμάντια του παγκόσμιου κινηματογράφου.
Battleship
Potemkin (1925)
Μια από τις
κορυφαίες ταινίες του κινηματογράφου. Βουβή, περιγράφει την ανταρσία του
πληρώματος ενός ρωσικού θωρηκτού και την τσαρική καταστολή κατά την περίοδο την
οκτωβριανής επανάστασης.
Doctor Zhivago
(1965)
Κουβαλώντας 5
Όσκαρ, η ταινία αφηγείται τον έρωτα ενός ποιητή και μιας πολιτικής ακτιβίστριας
κατά τον Α Παγκόσμιο πόλεμο και έπειτα κατά την ρωσική επανάσταση.
And
Quiet Flows the Don (1957)
Μια επική
ταινία
που διαδραματίζεται σε ένα μικρό ρωσικό χωριό
καλύπτοντας τα έτη 1912-1922.
Άλλες:
The Last Command (1928), The
End of St. Petersburg (1927), Mother (1926), October (Ten Days that Shook the
World) (1928).
***
Η Ελληνική
επανάσταση 1821
Ξεφεύγοντας
λίγο από το κλίμα των σημαντικότερων επαναστάσεων, ερχόμαστε στην τοπική,
οικεία από τις τόσες σχολικές ώρες, ελληνική επανάσταση. Οι ταινίες
εμπνευσμένες από αυτήν είναι πολλές, αλλά περιορισμένης εμβέλειας. Ανήκουν
κυρίως στην τελευταία περίοδο της παλιάς καλής εποχής του κινηματογράφου της
Φίνος Φιλμ. Για δείγμα, έχουμε λοιπόν τον Δημήτρης Παπαμιχαήλ στον
Παπαφλέσσας
(1971)
, την Τζένη Καρέζη ως Μαντώ Μαυρογένους (1971) και
τη
Η Δίκη των Δικαστών (1974) του Πάνου Γλυκοφρύδη.
***
Bonus
Τέλος, αναφέρω
μερικές ταινίες βασισμένες σε περιόδους έντονων πολιτικών αναταραχών.
Επαναστάσεις ή μη, έχουν άμεση σχέση με την ιδεολογική σύγκρουση που προκάλεσε
άλλες ή πρόκειται να προκαλέσει νέες επαναστάσεις.
For whom the bell tolls (1943)
Βασισμένο στο
μυθιστόρημα του Enrest Hemingway, η
ταινία περιγράφει την ιστορία ενός Αμερικανού εθελοντή ο οποίος πολεμάει μαζί
τον Δημοκρατικό στρατό ενάντια στον Φράνκο. Η πλοκή περιστέφεται γύρω από τον
έρωτα του με μια Ισπανίδα αντιστασιακή με φόντο την ανατίναξη μιας στρατηγικά
τοποθετημένης γέφυρας.
Persepolis (2007)
Βασισμένη στο
ομώνυμο κομικ, η animation αυτή ταινία
παρουσιάζει την ιρανική επανάσταση εναντίον του Σάχη και των χρόνων που
ακολούθησαν μέσα από τα μάτια ενός μικρού κοριτσιού. Τα κινούμενα σχέδια της
ταινίας δεν μειώνουν καθόλου την ένταση των εικόνων και των συναισθημάτων.
Spartacus (1960)
Η ιστορία του
Σπάρτακου, του ηγέτη των σκλάβων της Ρώμης στην επανάσταση εναντίον του
Καίσαρα. Μια από τις πρώτες ιστορικά επαναστάσεις. Iam Spartakus!
Z (1969)
Μια εξαιρετική ταινία
του Κώστα Γαβρά που αφηγείται την δολοφονία του Λαμπράκη, το σημαντικότερο
πολιτικό γεγονός μετά τον ελληνικό εμφύλιο και μέχρι την δικτατορία των
συνταματαρχών.
Gandhi (1982)
Η βιογραφία του Γκάντι και η
ειρηνική επανάστασή του που οδήγησε στην απελευθέρωση της Ινδίας από την
Αγγλία.
Clandestinos
(1987)
Η επανάσταση
της Κούβας δεν θα μπορούσε να λείπει από αυτήν την λίστα. Η ταινία περιγράφει
τις πράξεις μιας επαναστατικής ομάδας που τύπωνε προκηρύξεις λίγο πριν την
επανάσταση.
Toussaint
Μια ταινία που
πρόκειται να γυριστεί, αναφέρεται στην βιογραφία του του Toussaint-Louverture ηγέτη των επαναστατημένων στην Χαίτη, μια από τις
πρώτες επαναστάσεις στην Αφρική τον 18ο αιώνα. Η ταινία βρίσκεται ακόμα στο
στάδιο αναζήτησης παραγωγής καθώς φαίνεται πως οι αρχικοί παραγωγοί απέρριψαν
την ιδέα ως ενδιαφέρουσα αλλά ελλιπή καθώς δεν διαθέτει αρκετούς λευκούς
πρωταγωνιστές.
***
Επίλογος
Ένα πρόβλημα
πάντως παραμένει: συχνά εντοπίζουμε σε ταινίες και γενικότερα στην τέχνη ιδέες
και σκέψεις που βρέθηκαν και πρωταγωνίστησαν σε περιόδους επαναστάσεων. Αν
θέλαμε να ορίσουμε τις ταινίες που μιλούν για τις επαναστάσεις δεν μπορούμε να
συμπεριλάβουμε μόνον όσες διαδραματίζονται στην ιστορική εποχή μιας επανάστασης
και τις βιογραφικές, αλλά πρέπει να εξετάσουμε όλες όσες περιέχουν σαφείς
ιδεολογικές αναφορές. Είναι φανερό πως τώρα η λίστα είναι ατελείωτη. Αν
αποδεχτούμε μάλιστα ότι οι σοβαρότεροι προβληματισμοί της ανθρωπότητας
υλοποιούνται στις επαναστάσεις, τότε αναπόφευκτα η πλειοψηφία των ταινιών που
έχουν δημιουργηθεί θα σχετίζεται, ακόμα και με άγνοια των δημιουργών της με
κάποια επανάσταση. Και κάτι τελευταίο, η έμμεση επιρροή μιας επανάστασης στον
κινηματογράφο προέρχεται και από την απελευθέρωση των τεχνών που έπεται της
πολιτικής απελευθέρωσης.
Συνεπώς, ταινίες οφείλουν την ύπαρξη τους στις
πολιτικές αλλαγές που επέτρεψε μια επανάσταση.
Μετά από όλη
αυτήν την μικρή γεύση, καταλήγουμε πως οι πολύπλοκες και αμφίδρομες σχέσεις που
συνδέουν κινηματογράφο και επανάσταση ή γενικότερα τέχνη και επανάσταση μένουν
ακόμα να αναλυθούν εις βάθος.
