“Αν μ'αγαπάς κι είν'όνειρο,
ποτέ να μην ξυπνήσω,
μες τη γλυκιά τη χαραυγή,
Θεέ μου ας ξεψυχήσω.” (Νέα Υόρκη, 1919)
Η πρώτη Ελληνίδα
τραγουδίστρια που έβγαλε δίσκο στην Αμερική, η Μαρίκα Παπαγκίκα από το νησί της
Κω, μετανάστρια στη Νέα Υόρκη του Μεσοπολέμου, ηχογραφεί, το 1919, το
“Σμυρνέικο Μινόρε”, έναν αμανέ για τη νοσταλγία της κοσμοπολίτικης μητρόπολης.
Στο θρυλικό του, πολύτομο, βιβλίο “Η Μεσόγειος: Ο Χώρος και η Ιστορία”, ο Γάλλος
ιστορικός Fernand Braudel ξεκαθαρίζει εξαρχής ό,τι «για
να μιλήσουμε για τη Μεσόγειο της Ιστορίας, θα πρέπει να της αποδώσουμε τις
αληθινές της διαστάσεις, να τη φανταστούμε σαν ένα τεράστιο ένδυμα. Κάποτε
υπήρξε από μόνη της σύμπαν, πλανήτης.» Σε αυτόν τον πλανήτη γεννήθηκε και
μεγάλωσε, στα τέλη του 19ου αιώνα – αρχές του 20ού, μία κοπέλα από το νησί του Ιπποκράτη.
Με το λιμάνι της Κω να κοιτάει προς τα παράλια της Μικράς Ασίας, όπως όλα τα
ιστορικά λιμάνια του Αιγαίου, οι επιρροές των απέναντι ακτών και κυρίως της
Σμύρνης επέδρασαν καταλυτικά στα ακούσματά της. Με την ίδια να ταξιδεύει και να
ζει για ένα διάστημα στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, οι επιρροές αυτές, από τους
σπαραξικάρδιους αμανέδες μέχρι τα πρώιμα ρεμπέτικα της Ανατολίας και του
Μισιριού, έγιναν εντονότερες και διαμόρφωσαν την μουσική ταυτότητα της νεαρής
Μαρίκας Παπαγκίκα, η οποία, το 1915, μαζί με τον Κωστή, τον μουσικό σύζυγό της,
αποφασίζουν να μπαρκάρουν με ένα υπερωκεάνιο για τη Νέα Υόρκη.
Εκεί, στο νησί-πλανήτη του Μανχάτταν,
θα ζήσουν μέσα από την μουσική. Ξεκινούν να δουλεύουν σε νυχτερινά κέντρα, ο
Κωστής παίζει σαντούρι και κύμβαλα ενώ η Μαρίκα ερμηνεύει τις ερωτικές ιστορίες
της Αλεξάνδρειας και της Σμύρνης, εκφράζοντας τη νοσταλγία των πρώτων
μεταναστών. Χάρη στην ιδιαίτερη ποιότητα της φωνής της, η Μαρίκα γίνεται η
πρώτη Ελληνίδα που ηχογραφεί ελληνική μουσική στο Νέο Κόσμο. Γύρω στο 1925, το
ζεύγος Παπαγκίκα επενδύει όλες τις οικονομίες του στην δημιουργία του πρώτου
“Καφέ Αμάν” του Μανχάτταν με το όνομα “Marika's”, μέσα σε ένα υπερυψωμένο μονώροφο που
βρισκόταν στην 34η οδό ανάμεσα στην 7η και στην 8η Λεωφόρο. Μεσούσης της Ποτοαπαγόρευσης,
το στέκι της Μαρίκας λειτουργούσε ως παράνομο ποτοπωλείο, εντός του οποίου η
οικοδέσποινα Μαρίκα υποδεχόταν τους θαμώνες-μετανάστες από την Μεσόγειο και τους
τραγουδούσε μακρόσυρτους αμανέδες που σταδιακά συντόνιζαν τα συναισθήματα της πολυεθνικής
ομήγυρης, η οποία συμμετείχε στο τραγούδι με τη συνοδεία του μπουζουκιού, στο
“τσάκισμα”, όπως λέγεται το ρεφρέν, του αμανέ.
«Από μικρή άκουγα αμανέδες και ρεμπέτικα, πάντα με γοήτευαν. Πρόσφατα, έβαλα
στην αμερικανική μπάντα να ακούσουν ρεμπέτικα, τους έβαλα Ξαρχάκο, είδαμε την
ταινία “Ρεμπέτικο” και γοητεύτηκαν από τον ρυθμό, από τα εννέα όγδοα. Σκεφτόμαστε
να κάνουμε μια ταινία με ρεμπέτικα, να υποδυθώ μια ρεμπέτισσα που έρχεται από
την Ελλάδα στην Αμερική, βασισμένη στην ιστορία της Μαρίκας Παπαγκίκα.» – Μόνικα Χριστοδούλου
Η σύγχρονη Ελληνίδα τραγουδοποιός Μόνικα πρόκειται να εμφανιστεί για πρώτη
φορά στο Ηρώδειο στις 16 Ιουλίου, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών και
Επιδαύρου, μαζί με τους Αμερικανούς μουσικούς που συμμετείχαν στην ηχογράφηση του
νέου της άλμπουμ με τον τίτλο “Secret in the dark”. Η είδηση για ένα
πιθανό φιλμ για την ζωή της Μαρίκας Παπαγκίκα επισκιάζει την ίδια την συναυλία
διότι αποκαλύπτει αυτόν τον αόρατο ιστό μεταξύ δύο τελείως διαφορετικών
μουσικών γενεών. Είναι όμως τόσο διαφορετικές οι γενιές της Μαρίκας και της
Μόνικας; Στις αρχές του 20ού αιώνα η παγκοσμιοποίηση μόλις είχε κάνει δειλά την
εμφάνισή της, τα σύνορα άλλαζαν και οι άνθρωποι κυνηγούσαν τα όνειρά τους στα
πέρατα των τότε αυτοκρατοριών και του κόσμου υπό πολύ δύσκολες συνθήκες.
Συνήθως οχυρώνονταν πίσω από τις ιδιαίτερες “υποκουλτούρες” της διασποράς, δημιουργούσαν
πολιτιστικά καταφύγια σαν το κρυφό στέκι της Μαρίκας και εκεί έπιαναν ξανά το
νήμα της χαμένης τους πατρίδας, των ιστοριών των γιαγιάδων τους, μέσα από την
μουσική.
Αρχικά ο παραπονιάρικος αμανές (απαγορευμένος στην Τουρκία επί Κεμάλ και
στην Ελλάδα επί Μεταξά) και μετέπειτα το στιβαρό ρεμπέτικο (κακόφημο για πολλές
δεκαετίες) εξέφρασαν τις ιστορίες και τους καημούς κυρίως των απάτριδων.
Απάτριδες, όμως, είμαστε όλοι μας σήμερα, την εποχή των ανοιχτών συνόρων, της
εύκολης μετακίνησης και της αστραπιαίας επικοινωνίας. Τα καταφύγια της εθνικής
μας subcultureδεν έχουν πια ρόλο στο σημερινό παγκόσμιο
χωριό αλλά η ανάγκη ταύτισης με ένα βαθύτερο συνδετικό κρίκο και η τάση του
σημερινού μετοίκου από την Ελλάδα να γείρει πάνω σε ένα σταθερό σημείο αναφοράς
εκφράζονται ξανά από την ίδια, αιωνόβια, μουσική της αυθεντικής νοσταλγίας.
*Ο Νίκος Δασκαλάκης παρουσιάζει κάθε Τετάρτη, 22:00-00:00, την ραδιοφωνική
εκπομπή “A Hard Day’s Night” στο Amagi Radio (www.amagiradio.com).
