Γράφει ο Λάζαρος Γεροφώτης
Το 1940, ο Τσάρλι Τσάπλιν δημιούργησε μια από τις πιο τολμηρές και διαχρονικές πολιτικές σάτιρες του κινηματογράφου, το “The Great Dictator” (Ο Μεγάλος Δικτάτωρ). Στην καρδιά του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν ο ναζισμός και ο φασισμός απλωνόταν στην Ευρώπη, ο Τσάπλιν αποφάσισε να γελοιοποιήσει τον Χίτλερ (τον οποίο σατίρισε με τον χαρακτήρα του Adenoid Hynkel) και να υψώσει φωνή υπέρ της ελευθερίας και της ειρήνης. 85 χρόνια μετά, η ταινία μοιάζει να αντηχεί ανησυχητικά επίκαιρα μέσα από τις εικόνες του σημερινού γεωπολιτικού χάους, ειδικά με τις εντάσεις Ισραήλ – Ιράν – Η.Π.Α.. Το ερώτημα δεν είναι αν επαναλαμβάνεται η Ιστορία, αλλά αν μάθαμε ποτέ από αυτήν.
Ο Τσάπλιν, χωρίς ποτέ να αναφέρει ρητά το όνομα του Χίτλερ, παρουσίασε με φρικτά κωμικό τρόπο την απανθρωπιά του ολοκληρωτισμού: έναν ηγέτη γεμάτο φόβο, εγωισμό και παρανοϊκές εμμονές για καθαρότητα και εξουσία. Ο Hynkel είναι ένας άνθρωπος-καρικατούρα, αλλά πίσω από το γέλιο υπάρχει τρόμος: προπαγάνδα, καταστολή, μίσος και πόλεμος. Σήμερα, βλέπουμε αντίστοιχες εικόνες να διαδραματίζονται σε πραγματικό χρόνο. Η σύγκρουση Ισραήλ – Ιράν έχει αναβαθμιστεί σε έναν ευρύτερο αγώνα ισχύος με παγκόσμιες διαστάσεις, στον οποίο εμπλέκονται στρατηγικά οι Ηνωμένες Πολιτείες. Οι δηλώσεις, οι επιθέσεις, οι στρατιωτικές κινητοποιήσεις και οι εναλλαγές “συμμάχων” θυμίζουν τις φανταστικές –και συνάμα τόσο ρεαλιστικές– γελοιογραφίες εξουσίας του Τσάπλιν.
Η κορυφαία σκηνή της ταινίας είναι η τελική ομιλία του Τσάπλιν – ένας μονόλογος που δεν είναι πια σάτιρα, αλλά ένα βαθιά ανθρώπινο κάλεσμα για ειρήνη και κατανόηση. Ο ανώνυμος εβραίος κουρέας, που έχει πάρει κατά λάθος τη θέση του δικτάτορα, λέει:
«Δεν θέλω να είμαι αυτοκράτορας. Αυτό δεν είναι δουλειά μου. Δεν θέλω να κυβερνώ ή να κατακτώ κανέναν. Θα ήθελα να βοηθήσω όλους, αν είναι δυνατόν – Εβραίους, Χριστιανούς, μαύρους, λευκούς… Όλοι θέλουμε να βοηθήσουμε ο ένας τον άλλον. Έτσι είναι η ανθρώπινη φύση.»
Αυτή η ομιλία σήμερα θα μπορούσε να απευθύνεται στους ηγέτες του κόσμου: “Μη σκορπάτε άλλο αίμα. Μην παίζετε με τις ζωές ανθρώπων για συμφέροντα. Ακούστε τον πόνο.”
Το “The Great Dictator” δεν είναι μόνο μια παρωδία. Είναι καμπανάκι αφύπνισης. Όπως και τότε, έτσι και τώρα, η ανθρωπότητα φαίνεται να ζει σε μια συλλογική λήθη, ικανή να δεχτεί αυταρχικές αποφάσεις, να φοβηθεί, να αποδεχτεί την καταστολή στο όνομα της ασφάλειας.
Η τέχνη δεν μπορεί να σταματήσει τον πόλεμο. Μπορεί όμως να υπενθυμίσει το γιατί αξίζει η ειρήνη. Ίσως, αν οι σύγχρονοι ηγέτες άκουγαν –έστω για τρία λεπτά– τον λόγο του Τσάπλιν στο τέλος του Great Dictator, να σκέφτονταν διαφορετικά πριν ρίξουν άλλους πυραύλους. Ο κόσμος δεν χρειάζεται άλλους Hynkel. Χρειάζεται κουρείς: απλούς ανθρώπους με καθαρό βλέμμα, καθαρή καρδιά, και την τόλμη να υπενθυμίσουν μια απλή αλήθεια που, όπως είπε και ο ίδιος ο Τσάπλιν:
«Μην απελπίζεστε. Η δυστυχία που τώρα υπάρχει είναι μόνο η περαστική απληστία – η πικρία ανθρώπων που φοβούνται την πρόοδο του ανθρώπου. Το μίσος των ανθρώπων θα περάσει, και οι δικτάτορες θα πεθάνουν. Και η δύναμη που αφαίρεσαν από τον λαό, θα επιστρέψει στον λαό.»
