Ted Chiang «Ἐκπνοή». Μετάφραση Μαργαρίτα Ζαχαριάδου. Ἐκδόσεις Ἴκαρος 2021.
456 σελίδες σέ ὑψηλῆς ποιότητας ὑποκίτρινο χαρτί, πολύ καλή ἐπιμέλεια, στιβαρό δέσιμο, πολύ ὄμορφο ἐξώφυλλο.
Τό βιβλίο περιλαμβάνει ἐννέα διηγήματα, τά ὁποῖα θεωρητικά ἀνήκουν στόν χῶρο τῆς ἐπιστημονικῆς φαντασίας. Ὅλα ὅμως διαδραματίζονται στή Γῆ καί θά μποροῦσαν νά εἶναι σήμερα.
Ἐκτός ἀπό τό πρῶτο διήγημα. Βρισκόμαστε στή Βαγδάτη τήν ἐποχή τῶν χαλίφηδων. Ἕνας ἔμπορος ἀφηγεῖται στόν χαλίφη τήν ἐμπειρία του ἀπό μιά πύλη πού ἐπιτρέπει τά ταξίδια στόν χρόνο. Μέσα ἀπό τέσσερις ἐξαιρετικά δομημένες ἱστορίες ἀνθρώπων πού χρησιμοποίησαν αὐτήν τήν πύλη ὁ Τσιάνγκ μᾶς δείχνει πῶς οἱ διαφορετικοί χαρακτῆρες ἀνθρώπων χρησιμοποιοῦν τή δυνατότητα νά ἀξιοποιήσουν (ἤ νά μήν ἀξιοποιήσουν) τή γνώση τοῦ μέλλοντος, δεδομένου ὅτι δέν μποροῦν νά τό ἀλλάξουν.
Στό δεύτερο διήγημα, τό ὁμότιτλο τοῦ βιβλίου, παρακολουθοῦμε ἕνα πλάσμα, μία κατασκευή, νά μηχανεύεται τρόπο ὥστε νά ἀνοίξει τόν ἐγκέφαλό του καί νά τόν παρακολουθήσει νά λειτουργεῖ. Κατά τή διάρκεια ἀντιλαμβάνεται πώς τό «σύμπαν» πού ζοῦσε δέν ἦταν παρά ἕνας κλειστός θόλος, μέσα στόν ὁποῖο τό περιμένει τό τέλος, ὁ θάνατος. Καί ἐνόψει τοῦ τέλους τοῦ Σύμπαντος, τοῦ ἐπερχόμενου θερμικοῦ θανάτου, ἀφήνει μήνυμα γιά τούς μελλοντικούς ἐξερευνητές. Καί τό μήνυμα, παρότι ἀπό μηχανή, εἶναι ἔντονα ἀνθρώπινο: «ακόμη κι αν μπορεί να υπολογιστεί η διάρκεια ζωής ενός σύμπαντος, η ποικιλομορφία της ζωής που γεννιέται εντός του δεν μπορεί». Γι' αὐτό «αναλογίσου το θαύμα που είναι η ύπαρξη και νιώσε χαρά που έχεις τη δυνατότητα να το αναλογιστείς».
Στό τρίτο καί ἰδιαίτερα σύντομο διήγημα, μιά συσκευή πού προλαβαίνει τήν ἀνθρώπινη σκέψη διαπραγματεύεται τήν ἐλεύθερη βούληση καί πόσο αὐτή ἐπηρεάζει τήν ψυχική ἰσορροπία τῶν ἀνθρώπων.
Στήν τέταρτη ἱστορία ὁ Τσιάνγκ χρησιμοποιεῖ τίς γνώσεις του περί λογισμικοῦ γιά νά χτίσει μιά κοινωνία ἀνθρώπων, στήν ὁποία εἶναι διαδεδομένη ἡ κατασκευή καί πώληση ψηφιακῶν ὄντων, τῶν ψηφιόντων, τά ὁποῖα μποροῦν νά μιλοῦν, ἔστω σπαστά, νά ἐπικοινωνοῦν μέ τούς ἀνθρώπους, ἀλλά καί μεταξύ τους σέ ψηφιακές πλατφόρμες, εἰδικά φτιαγμένες γιά νά κυκλοφοροῦν αὐτά. Μέσα ἀπό τίς ἐξιστορήσεις ἑταιρειῶν πού κατασκευάζουν ψηφιόντα καί πλατφόρμες κυκλοφορίας τους, ἀνθρώπων πού κατασκευάζουν καί ἄλλων πού ἔχουν ψηφιόντα, ὁ συγγραφέας βαθμιαῖα φτάνει νά θέτει θέματα νομικῆς ὑπόστασης τῶν ψηφιόντων, ἀλλά καί δυνατοτήτων παρόμοιων μέ τούς ἀνθρώπους. Κυρίαρχο θέμα στό τέλος τοῦ διηγήματος εἶναι ἡ παροχή στά ψηφιόντα τῆς δυνατότητας νά ἔχουν ἐρωτική ζωή καί κατά πόσο αὐτό εἶναι ἠθικά ἀποδεκτό. Ἀκούγεται σοκαριστικό; Εἶναι! Περισσότερο ἀπό ὅσο ἀκούγεται.
Στήν πέμπτη ἱστορία ὁ συγγραφέας ἐπινοεῖ μία μηχανική νταντά, ὁ ὁποία κατασκευάστηκε στήν Ἀγγλία στά τέλη τοῦ 19ου αἰώνα, ἀλλά μετά ἀπό μία σύντομη ἐμπορική ἐπιτυχία περιέπεσε στή λήθη. Μέ μία ἱστορία ἐπιφανειακά ἀστεία, ὁ Τσιάνγκ στηλιτεύει τήν ἐμμονή τῶν ἀνθρώπων μέ τίς μηχανές ἤ ἐναντίον αὐτῶν, καθώς καί τή δυσκολία τους νά παραδεχτοῦν τίς ἀποτυχίες τους.
Δύο παράλληλες ἀφηγήσεις ἀπαρτίζουν τό ἕκτο διήγημα. Στήν πρώτη ἕνας ἱεραπόστολος διδάσκει ἕναν νέο μιᾶς φυλῆς πρωτόγονων νά γράφει καί νά διαβάζει. Στήν παράλληλη, κάποτε στό κοντινό μέλλον ὑπάρχει ἡ δυνατότητα νά καταγράφει ὁ καθένας ὅ,τι βλέπουν τά μάτια του, μπορώντας κατόπιν νά ἀναζητᾶ στιγμιότυπα στίς καταγραφές, τόσο στίς δικές του, ὅσο καί ἄλλων, οἱ ὁποῖες περιλαμβάνουν καί αὐτόν. Μέ τήν πρόοδο τῆς ἐκπαίδευσης στήν πρώτη ἱστορία καί τῆς τεχνολογίας στή δεύτερη, παρακολουθοῦμε τήν ἐπίδραση τῆς γραφῆς στίς παραδόσεις μιᾶς φυλῆς καί στήν ἐπίδραση τῆς ὑποβοηθούμενης μνήμης στίς ἀναμνήσεις καί στίς σχέσεις τῶν ἀνθρώπων.
Στό πολύ σύντομο ἕβδομο διήγημα ὁ συγγραφέας χρησιμοποιεῖ τό τηλεσκόπιο τοῦ Ἀρεσίμπο (τό ὁποῖο ἀναζητᾶ νοήμονα ὄντα στό Σύμπαν), τό παράδοξο τοῦ Φέρμι (τό ὁποῖο συνοψίζεται στό «μά ποῦ εἶναι ὅλοι;»γιά τούς έξωγήινους) καί ἕναν εὐφυή παπαγάλο (ἑνός ὑπό ἐξαφάνιση εἴδους στό Πουέρτο Ρίκο) γιά νά καυτηριάσει τή λαχτάρα τῶν ἀνθρώπων νά συναντήσουν ἐξωγήινους τήν ὥρα πού δέν γνωρίζουν κἄν τά εἴδη τῆς Γῆς πού καταστρέφουν.
Ἡ ἰδιαίτερη προσευχή μιᾶς ἀρχαιολόγου καί τό πῶς αὐτήν έξελίχθηκε ὅπως προχωροῦσαν οἱ γνώσεις της γιά τήν ἡλικία τῆς Γῆς καί τῶν πλασμάτων της εἶναι τό ὄγδοο διήγημα. Μέ ἐλαφρῶς εἰρωνικό τόνο ὁ Τσιάνγκ παρουσιάζει τήν ἀντίσταση τῆς Ἐκκλησίας στήν ἐπιστημονική γνώση καί τό πῶς αὐτή μπορεῖ νά ἀποτελέσει τό ἔναυσμα γιά φιλοσοφικές σκέψεις περί τῆς θέσης τοῦ ἀνθρώπου στό σύμπαν.
Στό τελευταῖο καί μακροσκελέστερο διήγημα ὁ συγγραφέας παρουσιάζει μία συσκευή, ἡ ὁποία ἐπιτρέπει νά ἐπικοινωνήσουμε μέ ἕνα παράλληλο σύμπαν, ὅπου ὁ παράλληλος ἑαυτός μας ἔχει κάνει διαφορετικές ἐπιλογές, ἔχει διαφορετική ἐξέλιξη στή ζωή του. Μέ μιά προχωρημένη ἑρμηνεία τῆς κβαντομηχανικῆς, ὅταν ἔνας ἄνθρωπος λαμβάνει μία ἀπόφαση, τότε σχηματίζονται δύο παράλληλα σύμπαντα, ὅπου στό ἕνα πορεύεται μέ βάση τήν ἀπόφαση πού πῆρε, ἐνῶ στό ἄλλο ἔχοντας πάρει ἄλλη. Καί αὐτό ἰσχύει γιά κάθε ἀπόφαση, κάθε ἀνθρώπου ἐπί τῆς γῆς. Ἔτσι ὅμως κλονίζεται ἐκ θεμελίων ἡ πεποίθηση γιά τήν ἐλεύθερη βούληση τῶν ἀνθρώπων, ἀφοῦ πάντα θά ὑπάρχει ἕνα σύμπαν, στό ὁποῖο θά ἔχουν πάρει ἄλλη ἀπόφαση. Καί τελικά ποιές πράξεις κρίνουν τόν χαρακτῆρα μας;
Ὁ Τσιάνγκ χρησιμοποιεῖ τή δυνατότητα πού θά μποροῦσε νά δώσει ἡ πρόοδος τῆς τεχνολογίας γιά νά σχηματίσει ἕνα διαφορετικό περιβάλλον, μία «ἀνώτερη» κοινωνία. Καί μετά, μέ ὑψηλή λογοτεχνική γλῶσσα, ἀποδομεῖ τήν ὄμορφη εἰκόνα πού ἐφτιαξε, χρησιμοποιώντας τόν ἴδιο τόν ἄνθρωπο. Τόν ἄνθρωπο πού σκέφτεται καί δύσκολα ἀποδέχεται, πού ἀμφισβητεῖ καί διεκδικεῖ, πού ἀγωνιᾶ γιά τό μέλλον του καί τήν ἐπίδρασή του σέ αὐτό. Ἐννέα διηγήματα, τά ὁποῖα διαβάζονται ἀργά, ἀφήνοντας ἔντονα συναισθήματα καί πολλά θέματα γιά προβληματισμό: ἐλευθερία βούλησης, ἀτομικά δικαιώματα, Θεός, θέση τοῦ ἀνθρώπου στή Γῆ, στή Φύση, στό Σύμπαν, τεχνολογία καί ἄνθρωπος, τεχνολογία καί κοινωνία. Καί ὁ Τσιάνγκ, θέτοντας τόν ἄνθρωπο στό κέντρο τῶν ἱστοριῶν του, αφήνει τόν ἄνθρωπο, τόν κάθε ἄνθρωπο νά βρεῖ τίς δικές του ἀπαντήσεις στά θέματα πού τίθενται. Ἕνα πλούσιο, βαθύ βιβλίο, τό ὁποῖο κερδίζει τά μέγιστα ἀπό τή σπουδαία μετάφραση.
Ἐν ὀλίγοις: βιβλίο-σταθμός στή λογοτεχνία, σέ ἐξαιρετική ἔκδοση στά ἑλληνικά. Συστήνεται ἐνθουσιωδῶς!
1.Μεγαλώνοντας αρχίζουμε να καταλαβαίνουμε τον λόγο ύπαρξης των εθίμων που στα νιάτα μας μας φαίνονται άχρηστα.
2.η εμπειρία δεν συμπιέζεται σε αλγόριθμους.
3.Οι νέες τεχνολογίες δεν βγάζουν προς τα έξω τον καλύτερο εαυτό του ανθρώπου.
4.Η ιδέα πως οι αφηγήσεις για το παρελθόν δεν θα πρέπει να αλλάζουν, είναι προϊόν της ευλάβειας των εγγράματων πολιτισμών απέναντι στον γραπτό λόγο.
5.Όταν το Αρεσίμπο δεν αφουγκράζεται κάτι άλλο, ακούει τη φωνή της δημιουργίας.
6.Καταναλώνουμε τάξη και παράγουμε αταξία ζούμε αυξάνοντας την αταξία του σύμπαντος.
7.Έστω κι αν δεν είναι η ανθρωπότητα ο λόγος για τον οποίο δημιουργήθηκε το σύμπαν, εγώ εξακολουθώ να θέλω να καταλάβω τον τρόπο που λειτουργεί.
Μπορεί εμείς τα ανθρώπινα όντα να μην είμαστε η απάντηση στο γιατί, εγώ όμως θα συνεχίσω να αναζητών την απάντηση στο πώς.
8.Το σύμπαν ξεκίνησε σαν μία πελώρια κρατημένη ανάσα που βγήκε. Κανείς δεν ξέρει γιατί, αλλά όποιος κι αν είναι ο λόγος, χαίρομαι που συνέβη, γιατί σ' αυτό χρωστώ την ύπαρξη μου.
