Ο σχολικός εκφοβισμός είναι ένα
κοινωνικό φαινόμενο που συναντάμε αρκετά συχνά πλέον σε σχέση με το παρελθόν.
Αρχικά, θα προσπαθήσουμε να ορίσουμε τον όρο σχολικός εκφοβισμός και να
αναφέρουμε τις διαστάσεις στις οποίες μπορούμε να τον συναντήσουμε. Μιλώντας
για το σχολικό εκφοβισμό (bullying)
αναφερόμαστε στην εσκεμμένη,
απρόκλητη, συστηματική και επαναλαμβανόμενη βία και επιθετική συμπεριφορά με
σκοπό την επιβολή, την καταδυνάστευση και την πρόκληση σωματικού και ψυχικού
πόνου σε μαθητές από συμμαθητές τους, εντός και εκτός σχολείου. Από τον παραπάνω ορισμό διακρίνεται
πως δεν μιλούμε απλά για την επιθετικότητα η οποία υπάρχει συχνά τόσο ανάμεσα στα
παιδιά όσο και στους νέους, αλλά για εσκεμμένη και επαναλαμβανόμενη βία με
σκοπό τον εκφοβισμό και την καταπάτηση των δικαιωμάτων του δέκτη αυτής.
Κατά την πράξη του σχολικού εκφοβισμού συναντάμε τρεις διαφορετικούς
«ρόλους». Τον «θύτη», το «θύμα» και
συνήθως τους παρατηρητές οι οποίοι συνήθως είναι συμμαθητές του θύματος και
παρακολουθούν την πράξη. Υπάρχουν διάφορες μορφές εκφοβισμού που κάθε μία έχει
τη δική της διάσταση. α) Ψυχολογική βία κατά την οποία το θύμα δέχεται
κοροϊδίες, πειράγματα, υποτιμητικά σχόλια, απειλές, εξευτελισμό μπροστά σε άλλους
και εν γένει ταπεινωτικές συμπεριφορές. β) Σωματική βία κατά την οποία δέχεται
χτυπήματα, κλωτσιές, τσιμπήματα, σπρωξιές και στριμώγματα. γ) Σεξουαλική
παρενόχληση είτε σωματικά είτε λεκτικά, εξαναγκασμός συμμετοχής σε σεξουαλική
πράξη και συχνά μπροστά σε άλλους. δ) Απόσπαση χρημάτων μέσω του εκφοβισμού και
της βίας, κλοπή και αφαίρεση αντικειμένων. Τέλος η πιο σύγχρονη μορφή είναι
αυτή του ε) διαδικτυακού εκφοβισμού, με στόχο την ψυχολογική πίεση, τον
εκβιασμό που λαμβάνει χώρα είτε μέσω απειλών από συνεχή μηνύματα, απειλές για δημοσίευση
προσωπικού υλικού ή και δημοσίευση υλικού με στόχο τον προσωπικό εξευτευλισμό
στα κοινωνικά δίκτυα στο διαδίκτυο.
Ας δούμε όμως ποια είναι τα
χαρακτηριστικά των τριών μερών που συνήθως συνυπάρχουν και αλληλεπιδρούν είτε
ενεργητικά είτε παθητικά κατά την διαδικασία ενός βίαιου περιστατικού
εκφοβισμού- bullying. Το
«θύμα» συνήθως είναι ένα παιδί το οποίο έχει χαμηλή αυτοπεποίθηση, παθητικότητα,
άγχος, ευαισθησία και αρνητική αυτοεικόνα. Κάποιες φορές μπορεί να συνυπάρχει
κάποιο χαρακτηριστικό που κάνει αυτό το παιδί να «διαφέρει» από τα υπόλοιπα τα
παιδιά, είτε πρόκειται για κάποιες γνωστικές, συναισθηματικές δυσκολίες ή σε
σχέση με το σωματότυπο του, συνήθως πρόκειται για πιο αδύνατα, κοντύτερα και με
μικρότερη μυϊκή δύναμη παιδιά . Συχνά φαίνεται πως αυτά τα χαρακτηριστικά
προκαλούν τους θύτες για να προβούν σε πράξεις εκφοβισμού και εκμετάλλευσης. Οι
«θύτες» πάλι φαίνεται πως είναι άτομα με αυταρχική προσωπικότητα, τάση να
επιβάλλονται στους άλλους και την ανάγκη να νιώθουν ισχυροί και δυνατοί μέσα
από την υποτίμηση και τον εκφοβισμό των άλλων. Από έρευνες που έχουν
πραγματοποιηθεί δεν έχει αποδειχθεί αν πρόκειται μόνο για άτομα με χαμηλή
αυτοπεποίθηση που με αυτόν τον τρόπο προσπαθούν να αποδείξουν την αξία τους ή
αν είναι άτομα που έχουν πολύ λίγο άγχος και διαθέτουν ελάχιστη ενσυναίσθηση
και δυνατότητα κατανόησης των θυμάτων. Ένα χαρακτηριστικό που φαίνεται να είναι
κοινό είναι πως οι περισσότεροι «θύτες»
είναι εξοικειωμένοι με τη βία και τον αυταρχισμό από το οικογενειακό τους
περιβάλλον καθώς μεγάλωσαν σε ένα βίαιο κλίμα, χωρίς συναισθηματική ασφάλεια
και ζεστασιά.
Το τρίτο μέρος αυτών που
εμπλέκονται σε αυτά τα περιστατικά είναι οι παρατηρητές. Ο ρόλος των
παρατηρητών είναι πολύ σημαντικός, καθώς σε κάποιες έρευνες έχει αποδειχτεί πως
όσο περισσότεροι είναι οι παρατηρητές, τόσο περισσότερο διαρκούν και τα
περιστατικά εκφοβισμού. Ο λόγος που οι παρατηρητές μένουν συνήθως παθητικοί
συνδέεται με συναισθήματα φόβου και άγχους πως κάτι τέτοιο θα μπορούσε να
συμβεί και σε αυτούς. Επίσης κάποιες φορές μερικοί παρατηρητές μπορεί να
λειτουργούν ενισχυτικά στην εκφοβιστική συμπεριφορά του θύτη, γελώντας ή
παρατηρώντας με ενδιαφέρον το συμβάν. Όσο και αν φαίνονται αμέτοχοι οι
παρατηρητές ο ρόλος που παίζουν είναι πάρα πολύ σημαντικός και πολλές φορές η
δική τους παρέμβαση θα μπορούσε να σταματήσει το συμβάν και να αποτρέψει την
επανάληψη του.
Οι επιπτώσεις που έχει ο
εκφοβισμός (bullying) μπορεί να αποβούν καθοριστικές αν δεν γίνει
παρέμβαση από το ίδιο το «θύμα», από τους παρατηρητές, είτε από άλλα δίκτυα τα
οποία θα μπορούσαν να φανούν υποστηρικτικά. Στις περιπτώσεις που τέτοια
περιστατικά λαμβάνουν χώρα στο σχολείο, είτε εντός, είτε εκτός σχολικού χώρου,
οι εκπαιδευτικοί θα μπορούσαν να παρέμβουν με ποικίλους τρόπους και να
τερματίσουν το συμβάν και τη συνέχεια του σε συνεργασία με τους μαθητές, τους
γονείς των εμπλεκόμενων στα περιστατικά, αλλά και με τη δική τους παρέμβαση
αποκλειστικά. Όσον αφορά τον ρόλο του σχολείου έχει αποδειχθεί πως είναι πάρα
πολύ σημαντικό συμπληρωματικά με την εκπαίδευση, να υπάρχουν δράσεις οι οποίες
θα ενισχύουν την ομαδικότητα, την επικοινωνία την αλληλεγγύη μεταξύ των
μαθητών, έτσι ώστε να προλαμβάνονται βιαιότητες μεταξύ τους. Μέσα στην
κουλτούρα της εκπαίδευσης είναι πολύ σημαντικό να καλλιεργηθούν έννοιες: ομαδικότητας και συλλογικότητας έτσι ώστε ο
κάθε μαθητής να αισθάνεται μέλος μιας ομάδας η οποία θα μπορέσει αυτόματα να
αποτελεί και τον προστατευτικό κλοιό σε τέτοια περιστατικά βίας.
Συνήθως
ο φόβος είναι αυτό που κρατάει το στόμα του «θύματος» κλειστό και επιτρέπει τη
συνέχεια της συμπεριφοράς εκφοβισμού και εκβιασμού. Συνέπεια αυτού είναι πως
δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος ο οποίος εγκλωβίζει το «θύμα» γιατί φοβάται
πως αν μιλήσει τότε θα υποστεί χειρότερες συνέπειες από τους «θύτες». Οι
επιπτώσεις που έχουν οι συμπεριφορές αυτές στα παιδιά – θύματα είναι πολύ σημαντικές
και αποτελούνται από: συμπτώματα
άγχους και ανασφάλειας,
χαμηλή αυτοεκτίμηση,
μειωμένη αυτοπεποίθηση,
συναισθήματα
κατωτερότητας,τα οποία μπορεί να
προκαλέσουν καταθλιπτικά συμπτώματα, αίσθηση ανεπάρκειας ακόμα και σκέψεις για
απόπειρα αυτοκτονίας. Συχνά αυτά τα παιδιά που δέχονται τέτοιες συμπεριφορές μπορεί να
έχουν μείωση στις σχολικές επιδόσεις, ψυχοσωματικά συμπτώματα, απουσίες από το
σχολείο και γενικότερα πτώση στη συναισθηματική διάθεση και στην κοινωνικότητα
τους, λόγω της αύξησης των αρνητικών σκέψεων για τον εαυτό τους.
Περιγράφουμε ένα κοινωνικό
φαινόμενο το οποίο μπορεί να προκαλέσει τραύματα στην ψυχοσυναισθηματική
ανάπτυξη των παιδιών που έχουν δεχτεί τέτοιες συμπεριφορές, ειδικότερα όταν
υπάρχει μεγάλη ένταση και διάρκεια. Είναι σημαντικό να μπορούν οι γονείς και
όλοι όσοι εμπλέκονται στην ανατροφή του παιδιού να αναγνωρίσουν, σημάδια που
μπορεί να σκιαγραφούν τέτοιες εμπειρίες εκφοβισμού και κακοποίησης, από την αλλαγή
συμπεριφοράς του παιδιού. Οι παρεμβάσεις μπορούν να γίνουν από την πλευρά των
παρατηρητών οι οποίοι σύμφωνα με μελέτες υπάρχουν στο 85% των περιπτώσεων ως μάρτυρες τέτοιων περιστατικών, από την
πλευρά των εκπαιδευτικών σε περιπτώσεις που τα περιστατικά αυτά
πραγματοποιούνται από και σε μαθητές του σχολείου, αλλά και από την πλευρά των
γονέων.
Το παραπάνω μας δείχνει πως μιλούμε για μία κατάσταση μπορεί να
αντιμετωπιστεί και να εξαλειφθεί και συνδέεται άμεσα με την δική μας εμπλοκή
και ενεργητική δράση, είτε ως παρατηρητές, είτε ως μέλη του υποστηρικτικού
δικτύου του παιδιού που θυματοποιείται.
Δυστυχώς έχουν εμφανιστεί αρκετά
παραδείγματα παιδιών τα οποία ως θύματα εκφοβισμού και κακοποίησης έχουν
υποστεί ψυχολογικά τραύματα τα οποία αποτελούν ένα βαρύ φορτίο στον ψυχισμό
τους και μπορεί να τα συναντούν στην καθημερινότητα τους. Επίσης, υπάρχουν και
οι οδυνηρές περιπτώσεις που κάποια παιδιά έχουν χάσει τη ζωή τους. Το πιο πρόσφατο
παράδειγμα της εξαφάνισης του φοιτητή στα Γιάννενα, είναι ένα ηχηρό καμπανάκι
το οποίο μας ταρακουνάει, δίνοντας μας ένα πολύ ισχυρό μήνυμα πως σε μεγάλο
βαθμό, έχουμε μέρος ευθύνης για να αποτρέψουμε και να προλάβουμε τέτοιες
βιαιότητες από όποιον «ρόλο» μπορούμε να έχουμε σε ένα τέτοιο συμβάν. Η βία και
η κακοποίηση που συμβαίνει δίπλα μας, δεν πρέπει να μας αφήνει αδιάφορους, αλλά
αντιθέτως να μας καθιστά αυτόματα πολέμιους της.
***
Ο Γιάννης Δασκαλάκης είναι Ψυχολόγος – Συγγραφέας
