Στερεότυπα στον Κινηματογράφο: Τα καλά, τα κακά και τα
άσχημα
Σε ένα παλαιότερο άρθρο είχα αναλύσει την απεικόνιση των
εθνών στον κινηματογράφο και το πόσο κατά βάση η πλειοψηφία των ταινιών καταλήγουν
σε μανιέρες στερεοτύπων. Παρόλα αυτά η κατάσταση δεν αφορά μόνο τα έθνη, οι
ιστορίες του κινηματογράφου κατά βάση θα υποπέσουν στην χρήση ενός στερεότυπου
με το α ή β τρόπο και αυτό γίνεται συχνά σχεδόν ακούσια. Τα στερεότυπα
βρίσκονται παντού και όπως είπα, δεν είναι πάντα κάτι απαραίτητα κακό, τους
λόγους θα αναλύσω παρακάτω.
Καταρχάς ας αναλύσουμε τι ακριβώς είναι το στερεότυπο: σε
γενικές γραμμές είναι ένα σύντομο συμπέρασμα πάνω σε κάποιο αντικείμενο, θέμα ή
πρόσωπο, βασισμένο πάνω σε κάποια πολύ βασικά χαρακτηριστικά που τον
διαχωρίζουν από τους άλλους. Ουσιαστικά είναι η κατηγοριοποίηση και παρότι σαν
ιδέα δεν είναι κάτι ιδιαίτερα θετικό, σαν πράξη γίνεται σχεδόν αυτόματα
απ'όλους καθημερινά.
Για τον κινηματογραφιστή τα στερεότυπα είναι σαν τα κλισέ:
ένα φιξ σημείο αναφοράς που μπορείς να χρησιμοποιήσεις για να πεις κάτι
συγκεκριμένο είτε αυτό είναι πολιτικό, ή αυτό απλά εξυπηρετεί την ιστορία σου.
Το κοινό ξέρει ότι ο πρωταγωνιστής θα σώσει την πριγκίπισσα, άρα σου μένει η
ελευθερία να παίξεις με αυτό το γεγονός, να το χτίσεις ή να το αναιρέσεις και
τα περιθώρια είναι άπειρα. Μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει τον τύπο ενός έθνους
ολόκληρου απλά για να δείξει μια καρικατούρα που θα σταθεί στην οθόνη για πέντε
λεπτά, μπορεί επίσης να αφιερώσει ένα έργο ολόκληρο για να καταρρίψει τις
προσδοκίες του θεατή.
Στο Hollywood
η χρήση των στερεοτύπων συνοψίζεται λίγο πολύ σε τρία παραδείγματα: η δίμετρη
ξανθιά που θα κόψει εισιτήρια, ο Mεξικάνος με την αστεία προφορά που προσφέρει ψυχαγωγία στην ιστορία
μας και ο Aφροαμερικάνος
μπάτσος που εξυπηρετεί την κοινωνική πολιτική ή αντίστοιχα ο Pώσσος κατάσκοπος που επίσης εξυπηρετεί
την κοινωνική πολιτική. Ανά τα χρόνια βλέπει κανείς πως τα στερεότυπα έχουν την
τάση κοινωνικά να αντικαθιστούν το ένα το άλλο ανάλογα με τις εκάστοτε
συγκυρίες, χωρίς όμως να χάνουν το κέντρο βάρους τους. Δηλαδή μπορεί ο κακός
Ινδιάνος να'χει αντικατασταθεί από τον κακό Ναζί-διότι πλέον υπάρχει το
πολιτικά ορθό στο προσκήνιο,
όμως γεγονός είναι ότι χρειαζόμαστε κάποιον που να συνοψίζει 100% την ιδέα
“κακός”, κάποιος που επιτρέπεται να μισούμε, κάποιος που να αξίζει την οργή
μας, κυρίως γιατί λύνει τα χέρια μας για δραματικούς λόγους-όσο χειρότερος ο
κακός, τόσο λιγότερο χρειάζεται να αναπτύξουμε τον ήρωα. Δεν χρειάζεται να σταθούμε
στα χαρακτηριστικά που έχει, όσο τα χαρακτηριστικά που δεν έχει-δεν είναι ο
κακός-και έτσι αυτόματα γίνεται ο επίλεκτος, το τέλειο πρότυπο με το οποίο θα
ταυτιστούμε και θα μισήσουμε αυτόματα τον Ινδιάνο ή τον Ναζί.
Παρ'όλα αυτά προσωπικά δεν είμαι ολότελα κατά των
στερεοτύπων για πολλούς λόγους. Ο πρώτος είναι πως σε έναν βαθμό είναι βάσιμα.
Κανείς δεν μπορεί να πει ότι οι Έλληνες χορεύουν συρτάκι όλη μέρα όπως έκανε ο
Ζορμπάς, αλλά επίσης δεν μπορεί να αρνηθεί το γεγονός ότι το συρτάκι είναι
ελληνικό και μερικοί από εμάς το χορεύουμε. Ο δεύτερος είναι διότι εκ των
πραγμάτων βρίσκονται παντού για τα πάντα, διότι έτσι λειτουργεί ο ανθρώπινος
εγκέφαλος.
Είναι η “κοινή γνώση” που χρησιμοποιείς για να αναλύσεις μία ιδέα
όπως παίρνεις σαν δεδομένο ότι 1+1=2, ασχέτως αν υπάρχουν χίλιοι άλλοι
παράγοντες που συμβάλουν στο να βγει αυτό το αποτέλεσμα, ασχέτως αν υπάρχουν
παράλληλες εξισώσεις που αποδεικνύουν ότι αυτό μπορεί και να μην ισχύει. Μέχρι
όμως να αναλύσεις κάθε φορά το πως κατέληξες στο δύο έχεις ξεχάσει γιατί έκανες
την εξίσωση. Αυτό δεν σημαίνει ότι ενίοτε καλό είναι να διπλοτσεκάρεις τα
νούμερα, ειδικά αν είσαι κινηματογραφιστής, διότι φυσικά λάθος στοιχεία,
οδηγούν σε λάθος αποτέλεσμα.
Υπάρχουν επίσης πολλά στερεότυπα για ένα αντικείμενο.
Υπάρχει το στερεότυπο ότι οι Άγγλοι είναι υπερβολικά ευγενικοί και πίνουν τσάι
όλη μέρα, υπάρχει επίσης εκείνο που λέει ότι οι Άγγλοι είναι αριστοκράτες σνομπ
και βασανιστές της υφηλείου. Υπάρχει το στερεότυπο του Μεξικάνου εγκληματία που
πήδηξε τα σύνορα και εκείνο που τον δείχνει χαρούμενο να τραγουδά, να τρώει
μπουρίτος και να παίζει κιθάρα. Όσο να πεις, υπάρχουν επιλογές.
Τα στερεότυπα επίσης χρησιμοποιούνται και ως μία μορφή
κριτικής, ακόμα και αν κοινώς πιστεύουμε το αντίθετο, ακριβώς διότι το ένα
αντικαθιστά το άλλο. Συχνά υποδηλώνουν μία ρήξη με το παρελθόν και όταν τα
βαρεθούμε ή δεν εξυπηρετούν τον σκοπό τους πλέον προχωράμε προς την κατασκευή
του επόμενου. Ένα πολύ καλό παράδειγμα επ'αυτού είναι η εκκλησία και η αστική
τάξη. Η επί αιώνες θεμελιωμένη αξία της εκκλησίας ξαφνικά βρίσκει τα σκούρα
όταν έρχεται στο προσκήνιο ο παιδεραστής καθολικός και ο φιλοχρήματος
προτεστάντης, η επί αιώνες καθιερωμένη αξία της αξιοπρεπούς αστικής τάξης
γκρεμίζεται από το στερεότυπο της καταπιεστικής Κυρίας και του αδίστακτου
Τζέντλεμαν που έχει φυτείες με σκλάβους ή διεφθείρει την εξουσία. Αντίστοιχα ο
τροχός έχει γυρίσει για τον ζητιάνο του δρόμου που από κατακάθι της κοινωνίας
αναδεικνύεται ως το αγνό θύμα της υπόθεσης, όλα αυτά αναλυμένα εντός της
λογοτεχνίας αλλά διαδεδομένα μέσω του κινηματογράφου.
Έρχεται και το σημείο όπου το ένα στερεότυπο βοηθά να
καταργηθεί ένα άλλο κατά βάση χειρότερο και αυτό έχει ριζωθεί κοινωνικά σε
εξαιρετικό βαθμό μέσω της τηλεόρασης και του κινηματογράφου: π.χ το στερεότυπο
του Griffin πάνω στον
Αφροαμερικάνο ως εγκληματία βιαστή σταδιακά καταργείται στα ΜΜΕ με το γυναικείο
στερεότυπο, όταν παρουσιάζεται μία δίμετρη καλλονή με ερωτικά εσώρουχα -περνάει
δηλαδή από τον ρατσισμό στον σεξισμό αλλά αυτό δεν είναι τόσο κακό σαν
αποτέλεσμα διότι από ένα κατώτερο τύπο μεταφερθήκαμε σε έναν τύπο που ισχύει
και για τους λευκούς, κι'όμως είναι χάρη αυτού του τύπου που βοηθά την ομάδα να
ενταχθεί στην κοινωνία, το ίδιο ισχύει για τον Αφροαμερικάνο μπάτσο-
εφαρμόζεται για αναδείξει το πολιτικά ορθό και γενόμενο κινηματογραφικό κλισέ
αρχίζει να ορίζει μία ανάγκη για διάκριση. Αντίστοιχα το στερεότυπο ότι οι gay είναι ψυχαγωγικοί έπαιξε
καθοριστικό ρόλο να χρησιμοποιηθούν περισσότερο από τα ΜΜΕ και ο κόσμος μέσω
της συνήθειας σταδιακά να τους εντάξει στην κοινή συνείδηση. Μπορεί όλα αυτά να
μην έγιναν με τον καλύτερο τρόπο, τα συγκεκριμένα κλισέ όμως υπήρξαν εισιτήριο
διαφυγής για ομάδες ανά τα χρόνια δίνοντας τους κάθε φορά από μία ηπιότερη
πρόκληση.
Οι κατατάξεις λοιπόν υπάρχουν και από την καλή και από την
ανάποδη, απλά κάποια τα αποδεχόμαστε και άλλα μας θίγουν ανάλογα με τα πιστεύω
η την τοποθεσία μας. Το μόνο βέβαιο είναι πως κανένα δεν λέει 100% την αλήθεια,
όπως αντίστοιχα κανένα δεν λέει 100% ψέματα.
Η κοινωνία μας καθρεφτίζεται μέσα από τα στερεότυπα της, τα
καθοδηγούνται σημαντικά από την εικόνα. Η χρήση αυτών των στερεοτύπων για
πολιτικούς σκοπούς είναι η περίφημη προπαγάνδα και δεν είναι διόλου τυχαίο το
γεγονός ότι ο κινηματογράφος από τις αρχές του αναγνωρίστηκε ως ένα σπουδαίο
όπλο διαμόρφωσης της κοινής γνώμης και της κοινωνίας ακριβώς διότι εκ φύσεως
βασίζεται στην απεικόνιση, στην συσσωρευμένη πληροφορία, στο γρήγορο
συμπέρασμα. Εντός δύο ορών είναι αδύνατο να αναλύσεις τις σκέψεις, το παρελθόν
και το μέλλον του ήρωα σου χωρίς αυτό να καλύψει ένα σημαντικό μέρος της
ιστορίας σου, αντίθετα σε δύο σελίδες του μυθιστορήματος η δουλειά έγινε. Ο
κινηματογράφος είναι ο ορισμός του “παίρνεις ο,τι βλέπεις” και σε πολιτικό
σκέλος αυτό είναι τελειότητα.
Τα σπουδαιότερα στούντιο παγκοσμίως, εκείνα που έβγαλαν τα
μεγάλα διαμάντια του παγκόσμιου κινηματογράφου, δημιουργήθηκαν χάρη -ή
αναγκάστηκαν να συνεργαστούν με- τις προπαγανδιστικές τάσεις του εκάστοτε
κράτους. Από την Σοβιετική Mosfilm
μέχρι την Cinecitta του
Duce, την Βαιμαρική Ufa του Γερμανικού
Εξπρεσιονισμούαλλά και τα
προπαγανδιστικά σκέρτσα των Warner
Bros και Disney κατά
την εποχή του Β' Παγκοσμίου, είναι όλα παραδείγματα του πόσο δεμένος είναι ο
κινηματογράφος από την φύση του με την πολιτική, χάρη στο γρήγορο συμπέρασμα
που του επιτρέπουν τα στερεότυπα.
Η ανάλυση της πολιτικής κατεύθυνσης του κινηματογράφου όμως
πρέπει να περιμένει για μία άλλη Τετάρτη.
