Κινηματογράφος και Φιλοσοφία…και ο Batman
Σινεμά που αναφέρεται στην φιλοσοφία, σινεμά που απεικονίζει
την φιλοσοφία, σινεμά που θέτει καινούργια φιλοσοφία. Η 7η τέχνη θέλοντας και
μη, εμπλέκεται άμεσα ακόμα και με τα πιο επιφανειακά στοιχεία της φιλοσοφικής
αναζήτησης και αυτήν του την επαφή θα επιχειρήσει ο Σινεματογράφος να καλύψει
με μία σειρά από κείμενα, ξεκινώντας από τα πιο θεμελιώδη του στοιχεία για να
καταλήξει στα πιο τρανταχτά παραδείγματα οπτικής απόδοσης ιδεών.
Όπως κάθε καλλιτεχνικό δημιούργημα, ο κινηματογράφος δομικά
αποτελείται από τα στοιχεία “ερώτηση-απάντηση” και “θέση-αντίθεση”. Όπως έχουμε
πει, το σινεμά, ακόμα και στην πιο χειροπιαστή του έννοια στο celluloid συγκροτείται
από αντιθέσεις και αντιφάσεις. Η ίδια η μορφή αποτυπώνεται χάρη στην κόντρα
φωτός και σκιάς-στην σύγκρουση. Αντίστοιχα αυτή η σχέση ισχύει και στις
ιστορίες του, διότι το σινεμά βασίζεται στο θέατρο και το μυθιστόρημα, τα οποία
έχουν τις πιο δραματικές δομικές τους ρίζες τόσο στην Αριστοτελική ανάλυση της
αρχαίας τραγωδίας, όσο και στα διαχρονικά αναπάντητα προβλήματα της
ανθρωπότητας.
Δραματικά σε μία κλασσική ιστορία, η δομή “ερώτηση-απάντηση”
βρίσκεται στον πρωταγωνιστή που πράττει μία ενέργεια (επιχειρεί να δοκιμάσει
τις δυνατότητες-όρια του, στο τι είναι ικανός ή τι είναι επιτρεπτό να κάνει),
δηλαδή θέτει μία έμπρακτη ερώτηση και ύστερα καλείται να αντιμετωπίσει τις
συνέπειες των πράξεων του, δηλαδή την απάντηση στην ερώτηση. Υπάρχει
κάποια συσχέτιση του στην κόντρα του με τη “μοίρα”, το “γιατί” με το “ισχύει”,
που αποτελεί άλλη μία εκδοχή του “ερώτηση-απάντηση”. Είναι ο άνθρωπος που
αναζητάει κάποια λύση και που μέχρι το τέλος του έργου θα του δοθεί ή επίτηδες,
στο νεότερο σινεμά δεν θα του δοθεί και η απώλεια λύσης θα είναι κατά κάποιον
τρόπο η λύση του σκηνοθέτη.
Αντίστοιχα το “θέση-αντίθεση” ορίζεται επίσης κατά κόρον από
τους πρωταγωνιστές του έργου, αλλά όχι αποκλειστικά. Έχουμε τον βασικό μας ήρωα
που με τις πράξεις και τον χαρακτήρα του αποτελεί μία “ θέση” η μία
“πρόταση”, είναι π.χ νέος, με όνειρα, μισεί την δουλειά του και διεκδικεί το
κορίτσι. Η θέση του θα μπορούσε να είναι: “ένας άνθρωπος που επιθυμεί κάτι
παραπάνω από αυτό που έχει”. Φυσικά για να κρατηθεί το ενδιαφέρον αλλά και για
λόγους ισορροπίας και υποστήριξης του βασικού μας χαρακτήρα, το σύμπαν δεν θα
συμφωνήσει μαζί του και θα του φέρει απέναντι τον εργοδότη του που είναι
μεσήλικας, κυνικός, εργατικός και επιθυμεί να τον συμμαζέψει, πιθανόν μάλιστα
θα διεκδικήσουν το ίδιο κορίτσι και θα καταλήξουν σε μία κόντρα που κάποια
στιγμή παραδοσιακά θα λυθεί. Αποτελεί λοιπόν ο εργοδότης τον “αντι-ήρωα”-τον “arch-nemesis” τον Jokerαπέναντι
στον Batman που πιστεύει και δρα ακριβώς αντίθετα με τον πρωταγωνιστή και
χάρη στον οποίο ο πρωταγωνιστής θα εξελιχθεί, θα ανακαλύψει τον εαυτό του, θα
μας δώσει μία λύση σε γνώριμα προβλήματα.
Όπως θα πρέπει να καταλάβατε μέχρι τώρα αυτά τα στοιχεία
υπάρχουν σε σχεδόν κάθε έργο, αφηγηματικό και πειραματικό, εμπορικό και
ποιοτικό, τραγικό και κωμικό και αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι αυτού που
ονομάζουμε δράμα και για αυτόν τον λόγο, το σινεμά είναι αναπόσπαστα δεμένο με
την φιλοσοφία, διότι το δράμα στοιχειοθετείται από ερωτήσεις και αντιφάσεις, οι
ίδιες που στοιχειώνουν την φιλοσοφία από την αρχή της γέννησης της και την
ανθρωπότητα εξίσου. Φυσικά, παρότι ναι, ο Batmanκαι οι Transformers (καλά
διαβάσατε) έχουν άμεση σχέση με την φιλοσοφία, προφανώς δεν θέτουν όλα τα έργα
τον ίδιο αριθμό αλλά και της ίδιας ποιότητας ερωτήσεις για αυτό και δεν είναι
αρχαία τραγωδία, αλλά πατάνε πάνω σε κοινές δομές, ακόμα και όταν απαντάνε σε
αυτές τις δομές για να τις καταρρίψουν- να δημιουργήσουν δηλαδή μία νέα
φιλοσοφία. Συνήθως τα πιο εμπορικά δράματα θα θέσουν μία-ή δύο ερωτήσεις και θα
μείνουν εκεί, κατά βάση διότι το να απαντήσεις κάθε ερώτηση που προκύπτει με τη
νέα απάντηση θα πλατείαζε το έργο και η δράση θα έμενε σε μία συνεχής
διαδικασία ερωτ-απαντήσεων δίχως τέλος. Επίσης, το να έχεις τον Batmanκαι
τον Joker να καταλήγουν σε ένα δωμάτιο επιδιώκοντας να βρουν το νόημα
της ζωής δεν είναι η πρώτη σου επιλογή ένα Σάββατο βράδυ όταν θες να
συνοδεύσεις τα pop-cornκαι
την κοπέλα σου. Κοινώς οι δυσκολίες δεν κόβουν εισιτήρια-αλλά και η απουσία
δυσκολιών επίσης δεν κόβει εισιτήρια.
Οι προτάσεις λοιπόν στην προκειμένη θα είναι δυο:
“χάος-τάξη”, “ηθική-μη ηθική” θα σχηματιστούν δύο στερεές (και ευρέως
κατανοητές) προτάσεις που θα δικαιολογήσουν την δράση, θα πεταχτεί μία κορυφαία
“catch phrase” για το trailerπου
συμπυκνώνει την κοσμογονία των δύο πόλων ή την σύγκρουση τους και τέλος, το
καλό θα νικήσει, διότι αυτό κάνει. Και επειδή η μαζική παραγωγή των ΗΠΑ
αποτελεί μία ισχυρή βιομηχανία που γνωρίζει την επιρροή της, συνήθως η λύση-το
καλό- θα έχει κάποια σχέση με το status-quo-
δηλαδή τις βασικές αρχές και ιδέες που στερεώνουν την συγκεκριμένη κοινωνία, η
οποία θα καταναλώσει το προϊόν -έργο. Αυτό δε έχει και τις εξαιρέσεις του (βλ The Matrix, The Truman Show, V for Vendetta κ.α)
αλλά σε αυτά φτάσουμε παρακάτω. Προς το παρόν αυτή η γραμμή ιδεών είναι και
αυτή που διαχωρίζει περισσότερο τον βιομηχανοποιημένο κινηματογράφο με τον
ανεξάρτητο, διότι κατά βάση οι δύο δεν τα πάνε πολύ καλά και ο κυριότερος λόγος
είναι διότι-όπως και οι θαυμαστές τους-το ένα διαρκώς κοντράρει το άλλο.
Το ενδιαφέρον δε, είναι πως όλες αυτές οι φιλοσοφικές
ισορροπίες προσδίδονται όχι μόνο δραματικά και σεναριακά αλλά και αισθητικά στο
περιβάλλον, στο μοντάζ, στα χρώματα, στον φωτισμό, στο μακιγιάζ. Φανταστείτε
στο Grand Budapest Hotel πόσο ισορροπημένα είναι τα πάντα στο κάδρο για να προσδώσουν
τάξη και στερεότητα, πόσο τα χρώματα επιδρούν στην κατανόηση του χαρακτήρα και
της ψυχολογίας των πρωταγωνιστών και πόσο έντονα αυτή η τάξη καταστρέφεται στην
σκηνή που πέφτουν οι πυροβολισμοί. Εν αντιθέσει, πως ο χαμηλός φωτισμός στο
τέλος προσδίδει την πτώση αυτού του άλλοτε λαμπρού ξενοδοχείου και της
ψυχολογίας του πρωταγωνιστή που γέρασε και ωρίμασε για να βγάλει μία γλυκόπικρη
αίσθηση νοσταλγίας. Όλα στο κάδρο συμπράττουν για να πουν μία ιστορία-μία θέση,
όλα θέτουν αυτά τα ερωτήματα, σε τέτοιο βαθμό δε, που μας επηρεάζουν χωρίς όμως
να τα προσέξουμε. Όταν έρχεται η καταστροφή, εντελώς μαγικά θα βρέξει, θα
συννεφιάσει, θα νυχτώσει. Ένα ζευγάρι τσακώνεται και στο βάθος του κάδρου
φαίνονται δύο σκυλιά να γαβγίζουν. Ο Πολίτης Κέιν θα επιστρέψει στο γραφείο του
για να απολύσει τον πρώην φίλο του και ο φακός είναι ευρυγώνιος για να τους
δείχνει πιο μακριά απ'όσο στην πραγματικότητα είναι και η μουσική θα σοβαρέψει
όταν πλησιάζει ο καρχαρίας.
Βεβαίως σε ένα καλό βαθμό όλες αυτές οι αισθητικές προτάσεις
έχουν στοιχειοθετήσει ορισμένα κλισέ που ύστερα από ένα σημείο, το κοινό
αρχίζει να συνηθίζει. Όπως είπαμε η απώλεια δυσκολιών στο τέλος δεν πουλάει.
Στην πραγματικότητα το κοινό όχι μόνο βαριέται την αισθητική πρόταση αλλά και
το προκάτ φιλοσοφικό ερώτημα το ίδιο, ειδικά όταν απαντιέται για χρόνια με
ακριβώς τον ίδιο τρόπο (ναι το ξέρουμε ότι στο τέλος θα ξεπεράσετε τις διαφορές
σας και θα μείνετε μαζί-διότι η ζωή άλλωστε είναι τόσο εύκολη). Σημαντικό ρόλο
σε αυτό δε, είναι το γεγονός ότι με τα χρόνια οι γενιές άρχισαν να ταυτίζουν το
σινεμά ακόμα περισσότερο με την πραγματική ζωή οπότε και προέκυψαν απαιτήσεις.
Το status-quo γίνεται
μονοδιάστατο σε ένα κοινό που επιθυμεί την αλλαγή και ξαφνικά με ωραία και
μεγάλα γράμματα η Warnerθα παρουσιάσει το “V for Vendetta”, έναν ύμνο στην αναρχία που κατανοεί και ενθαρρύνει την
επανάσταση…και κόβει πάρα πολλά εισιτήρια. Ο κόσμος αφότου έχει αρχίσει να
συνηθίζει κάτι θέτει από μόνος του πολλά “γιατί” και “πως”, διότι καταλαβαίνει
ότι μία φτωχή φιλοσοφικά πρόταση δεν αντιστοιχεί στην πραγματική ζωή και άρα
εμποδίζει τον μεγαλύτερο στόχο του έργου: την ταύτιση του θεατή. Το Χόλιγουντ
σαφώς το έχει κάνει συστηματικά αυτό, να δίνει στο κοινό το “Happy End” που θέλει με αποτέλεσμα
το κοινό να νιώθει ότι κοροϊδεύεται και να επιθυμεί το αντίθετο.
Υπάρχει σαφέστατα μία αρχή εδώ για το καλό σινεμά- εμπορικό
και μη- που λέει ότι το κοινό θέλει να ιντριγκάρεται, θέλει να του δίνονται τα
δύσκολα ερωτήματα και ότι αν το πάρεις εσύ στα σοβαρά, ακόμα και αν δεν
κατανοεί όλες τις πληροφορίες που θα του δώσεις, θα βρει τρόπο να σε
ακολουθήσει. “Το καλό δράμα θα έρθει από την αλήθεια” και από την στιγμή που
θες να είσαι πραγματικά ειλικρινείς, είναι αναπόφευκτο να μην καταλήξεις στην
καλή αλλά και δύσκολη φιλοσοφία και είναι επόμενο να αξιοποιήσεις όλα τα υλικά
σου για αυτόν τον σκοπό και να αλλάξεις τις μεθόδους κινηματογράφησης σου.
Αυτός είναι και ένας λόγος που υπάρχουν τόσα κινήματα στην τέχνη, από το “ας
πούμε κάτι διαφορετικό” που για να το πεις πρέπει να επανεξετάσεις τα εργαλεία
σου, την γλώσσα σου αλλά και τις πηγές σου, διότι τα καλά ερωτήματα έχουν
ειπωθεί τόσες και τόσες φορές στην ιστορία. Πριν καλά καλά το καταλάβεις ο
πρωταγωνιστής που θέλει να σώσει την κοπέλα θα αναπαριστά ένα Αριστοτελικό
ερώτημα σε σχέση με την ηθική και την επιθυμία.
Ναι, ακόμα και αν πρόκειται για μία αδιανόητη
υπεραπλούστευση της ιδέας, η ρομαντική κομεντί με τα στάδια
παρεξήγησης-επιθυμίας-εγωισμού-αξιών κ.ο.κ θα αναγκαστεί κάποια στιγμή να
αντιγράψει τον Αριστοτέλη-μάλλον άχαρα μεν, αλλά θα το κάνει, ακόμα και αν δεν
το καταλαβαίνει ούτε ο ίδιος ο δημιουργός της.
Το λιγότερο αγαπητό ανεξάρτητο σινεμά είναι λιγότερο αγαπητό
για πολλούς λόγους. Αν παραβλέψουμε την συχνή του υπεροψία, την αυταρέσκεια και
την ενίοτε κακή ποιότητα, το καλό ανεξάρτητο σινεμά είναι ανεξάρτητο διότι
προβαίνει να πάει ένα βήμα παρακάτω. Να θέσει διαφορετικού επιπέδου ερωτήσεις
και να επιδιώξει είτε να απαντήσει όσο το δυνατόν περισσότερες ερωτήσεις
προκύπτουν ή να θέσει όσο το δυνατόν περισσότερες ερωτήσεις που εν τέλη μπορεί
να μείνουν άλυτες. Όχι μόνο αυτό αλλά προβαίνει να ξεπεράσει την φόρμα τς
προ-σερβιρισμένης αισθητικής, παίζοντας με τις προσδοκίες μας και όταν ο
πρωταγωνιστής θα απολυθεί αντί για βροχή θα μας δείξει ηλιοφάνεια, καταφέροντας
με αυτόν τον τρόπο να μεταφέρει την ερώτηση (στιγμιαία ή καθολικά) κάπου άλλου
και από την ψυχολογία του πρωταγωνιστή μας φέρνει σε επαφή με μία πιο κυνική
πραγματικότητα, ότι πιθανόν δεν έχει σημασία η ψυχολογία του πρωταγωνιστή. Όλα
αυτά, επειδή μιλάμε για κινηματογράφο, μπορούν να επιτευχθούν μέσα στο χρονικό
πλαίσιο ενός πλάνου, το οποίο έχει δουλευτεί πολύ προσεκτικά από πριν. Σαφώς
για αυτό οι “Arthouse” ταινίες
είναι “Arthouse” και
όχι απλά ταινίες, διότι συχνά από τις πολλές ερωτήσεις γίνονται δυσνόητες, όπως
ένα καλό φιλοσοφικό κείμενο στο οποίο πρέπει να επιστρέφεις κάθε τόσο για να
καταλάβεις ακριβώς τι θέλει να πει. Και όταν το Χόλιγουντ βρίσκεται σε κρίση,
πάντα-μα πάντα θα ανατρέξει στο ανεξάρτητο σινεμά για να του λύσει τα
προβλήματα.
Όλα τα παραπάνω στοιχειοθετούν αυτόν τον τόσο βιασμένο όρο
που είναι η “σκηνοθετική άποψη”, η οποία στην πραγματικότητα δεν είναι άποψη
αλλά πρόταση. Είναι μία συλλογή όλων εκείνον των στοιχείων που επιλέγει
ο σκηνοθέτης για να αποφασίσει τι είδους ερωτήσεις θα θέσει, ποιες θα είναι οι
απαντήσεις και αν αυτές θα υπάρξουν. Δυστυχώς είναι αδύνατο να τις απαντήσει
όλες, συνεπώς θα δώσει το κομμάτι της πίτας που τον ιντριγκάρει
περισσότερο.
Φυσικά, δεν παραθέτω τα παραπάνω παραδείγματα για να ανεβάσω
σε αξία block-buster όπως το Star Wars και
το Batman, διότι αυτό
που ορίζει την αξία των συγκεκριμένων ταινιών μετριέται σε σχέση με τον σκοπό
και το αποτέλεσμα αλλά και το πόσο βαθιά είναι πρόθυμες να πάνε. Δυστυχώς όσο
και αν η αντιπαράθεση Professor X και Magneto έχει ρίζες στις αντίπαλες ιδεολογικές στάσεις M.L.King και Malcome X με
τις ηθικές τους συγκρούσεις (ναι η ιδεολογία είναι μέρος της φιλοσοφίας και ναι
υπάρχει φιλοσοφικό βιβλίο για τους X-Men),
παραμένει το έργο να είναι το ίδιο αξιόπιστη ιδεολογική πυγή όσο ο “Percy Jackson” είναι για την ελληνική
μυθολογία. Δυστυχώς αυτά τα πράγματα δεν λειτουργούν ως υποκατάστατα για τους
λόγους που αναφέραμε παραπάνω. Παρόλα αυτά μέσω αυτών των παραδειγμάτων, η
φιλοσοφία γίνεται προσιτή και ακόμα σημαντικότερα, μας θυμίζει το πόσο μας αφορά.
Παρά την εντύπωση που έχουμε ότι οι υψηλές ιδέες ανήκουν στα
ράφια κουλτουριάρηδων βιβλιοφάγων και δεν μας ενδιαφέρουν, κατ'ουσίαν
βρισκόμαστε αντιμέτωποι με αυτές ακόμα και στην χαλαρότερη διασκέδαση μας,
πράγμα που υποδεικνύει το πόσο η “υψηλή κουλτούρα” έχει διαμορφώσει την ποπ
κουλτούρα, άλλωστε όπως είπαμε πάντα η ποπ θα ανατρέξει σε αυτήν για να της
λύσει τα προβλήματα. Το σημαντικότερο όλων όμως είναι η συνειδητοποίηση του
γεγονότος ότι όχι μόνον όλα τα έργα με κάποιον τρόπο εμπεριέχουν μέσα τους την
φιλοσοφία, αλλά και ότι εμείς-οι ελαφρότεροι θεατές που θα κόψουμε εισιτήρια
στην τελευταία επιτυχία, δεν θα βρίσκαμε ενδιαφέροντα αυτά τα έργα αν δεν
εμπεριείχαν μέσα τους την φιλοσοφία. Το σινεμά σχετίζεται με τα υψηλά ιδεώδη
επειδή το απαιτούμε εμείς από την φύση μας και ναι στο τέλος, ο ανιαρός
Αριστοτέλης μας ενδιαφέρει. Πολύ.
Αναμένεται η συνέχεια υπό τον τίτλο: “Η Οπτικοποίηση μίας
Ιδέας” στο 2ο μέρος.
