Σάν σήμερα, 15 Σεπτεμβρίου τοῦ 1929, γεννήθηκε στό Μανχάταν ὁ Μάρεϋ Γκέλ-Μάν, ὁ φυσικός πού εἰσήγαγε τό μοντέλο τῶν κουάρκ ὡς συστατικό ὅλων τῶν ἁδρονίων.
Οἱ γονεῖς του ἦσαν μετανάστες ἀπό τήν τότε Αὐστροουγγρική Αὐτοκρατορία (καταγωγή ἀπό τό Czernowitz, σήμερα Chernivtsi στή δυτική Οὐκρανία), οἱ ἑβραϊκῆς καταγωγῆς Πωλίν Ράιχστάιν καί Ἄρτουρ Ἰζίντορ Γκέλ-Μάν, οἱ ὁποῖοι δίδασκαν τήν ἀγγλική ὡς δεύτερη γλῶσσα.
Ἀπό μικρός παρουσίασε ἔντονη περιέργεια καί ἀγάπη γιά τή φύση καί τά μαθηματικά. Σέ ἡλικία μόλις 15 ἐτῶν τελείωσε μέ ἐξαιρετικές ἐπιδόσεις τό λύκειο καί στή συνέχεια ἐγγράφηκε στό Πανεπιστήμιο Γέιλ. Ὡς προπτυχιακός φοιτητής πῆρε μέρος σέ φοιτητικό διαγωνισμό μαθηματικῶν μέ τήν ὁμάδα τοῦ Γέιλ καί κέρδισαν τό δεύτερο βραβεῖο τό 1947. Ὁ Γκέλ-Μάν ἀποφοίτησε μέ πτυχίο φυσικῆς ἀπό τό Γέιλ τό 1948 καί συνέχισε μέ μεταπτυχιακές σπουδές στή φυσική στό Τεχνολογικό Ἰνστιτοῦτο Μασαχουσέτης (ΜΙΤ), ἀπό τό ὁποῖο πῆρε τό διδακτορικό του τό 1951. Ἡ ἐνδιαφέρουσα πληροφορία εἶναι πώς ὁ νεαρός Μάρεϋ ἤθελε νά ἀσχοληθεῖ μέ τή γλωσσολογία καί τήν ἀρχαιολογία, ὅμως ὁ πατέρας του τόν πίεσε νά στραφεῖ πρός τίς θετικές ἐπιστῆμες.
Τό 1952 ὁ Ρόμπερτ Ὀπενχάιμερ («πατέρας» τῆς ἀτομικῆς βόμβας) τόν ἔφερε στό Ἰνστιτοῦτο Προηγμένων Μελετῶν τοῦ Πανεπιστημίου Πρίνστον, ἀπό ὅπου ἀργότερα πῆγε στό Πανεπιστήμιο τοῦ Σικάγου καί ἐργάστηκε ὑπό τήν καθοδήγηση τοῦ διάσημου φυσικοῦ Ἐνρίκο Φέρμι, προτοῦ καταλήξει τό 1955 στό Caltech, ὅπου βρῆκε τό ἄλλο «ἱερό τέρας» τῆς φυσικῆς, τόν Ρίτσαρντ Φάινμαν. Τό 1956 ἔγινε καθηγητής πλήρους απασχόλησης. Ἀπό πλευρᾶς ἡλικίας ἦταν ὁ νεότερος ἐπιστήμονας τοῦ Ἰνστιτούτου πού εἶχε πάρει αὐτήν τή θέση. Τό 1967 ἔγινε καθηγητής φυσικῆς στήν ἕδρα Millikan. Τό 1984 ὁ Γκέλ-Μάν μετακινήθηκε στή Σάντα Φέ στό Ν. Μεξικό, ὅπου ἔπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στήν ἵδρυση τοῦ Ἰνστιτούτου τῆς Σάντα Φέ, σέ συνεργασία μέ πολλούς ἀκόμη σημαντικούς ἐπιστήμονες.
Ὁ Γκέλ-Μάν ἦταν αὐτός πού πρότεινε ὅτι τά πρωτόνια καί τά νετρόνια δέν ἀποτελοῦν τούς στοιχειώδεις δομικούς λίθους τῆς ὕλης, ἀλλά ἀποτελοῦνται ἀπό ἄλλα μικρότερα θεμελιώδη σωματίδια, τά ὁποῖα ὀνόμασε κουάρκ. Ἡ ὀνομασία αὐτή προέρχεται ἀπό τήν πρόταση «Three quarks for Muster Mark» στό μυθιστόρημα Finnegans Wake τοῦ Ἰρλανδοῦ Τζέιμς Τζόις. Ἀρκετά ἀργότερα ἀποδείχθηκε καί πειραματικά ἡ ὕπαρξη τῶν κουάρκ.
Ὁ Γκέλ-Μάν μεταμόρφωσε σέ καθοριστικό βαθμό τή σωματιδιακή φυσική τῶν δεκαετιῶν τοῦ 1950 καί 1960, σύμφωνα μέ τούς «Τάιμς τῆς Νέας Ὑόρκης», μέ τήν ἐντυπωσιακή ἱκανότητά του νά ἀνακαλύπτει ἀπόκρυφα πρότυπα καί σχέσεις ἀνάμεσα στά στοιχειώδη σωματίδια τοῦ σύμπαντος.
Μεταξύ ἄλλων ἐπινόησε τόν ὅρο κβαντική χρωματοδυναμική (QCD), προώθησε τή θεωρία τῶν ὑπερχορδῶν καί ἐμβάθυνε στή μελέτη τῆς πολυπλοκότητας. Ἔγραψε κι ἕνα ἐκλαϊκευτικό βιβλίο μέ τόν χαρακτηριστικό τίτλο «The Quark and the Jaguar: Adventures in the Simple and the Complex» («Τό κουάρκ καί ὁ ἰαγουάρος: Περιπέτειες στό ἁπλό καί στό πολύπλοκο»).
Ὁ Γκέλ-Μάν τιμήθηκε μέ τό βραβεῖο Νόμπελ Φυσικῆς τό 1969 γιά τήν ἑρευνητική του συνεισφορά στή θεωρία τῶν στοιχειωδῶν σωματιδίων.
Ὁ Γκέλ-Μάν ἀσχολήθηκε στόν ἐλεύθερο χρόνο του μέ τήν παρατήρηση πουλιῶν καί τή συλλογή ἀντικῶν, ἐνῶ εἶχε καί θεωρητικά ἐνδιαφέροντα, ὅπως τήν ἱστορική γλωσσολογία, τήν ἀρχαιολογία, τή φυσική ἱστορία, τήν ψυχολογία τῆς δημιουργικῆς σκέψης, θέματα σχετικά μέ τή βιολογική καί πολιτιστική ἐξέλιξη, καθώς καί μέ τή μάθηση. Μαζί μέ τόν Σεργκέι Ανατόλιεβιτς Σταρόστιν δημιούργησαν τό «Πρόγραμμα γιά τήν ἐξέλιξη τῶν ἀνθρωπίνων γλωσσῶν» στό Ἰνστιτοῦτο τῆς Σάντα Φέ.
Ὁ Γκέλ-Μάν συμμετεῖχε στή συντακτική ἐπιτροπή τῆς Encyclopædia Britannica. Τό 1984 συνίδρυσε τό Ἰνστιτοῦτο τῆς Σάντα Φέ, ἕνα μή κερδοσκοπικό ἵδρυμα θεωρητικῶν ἑρευνῶν στή Σάντα Φέ γιά τή μελέτη τῶν πολύπλοκων συστημάτων καί τή διάδοση τῆς διακριτῆς διεπιστημονικῆς μελέτης τῆς θεωρίας τῆς πολυπλοκότητας.
Ἀνθρωπιστής καί ἀγνωστικιστής, ὁ Γκέλ-Μάν εἶχε δηλώσει ὅτι ὑποστήριζε τόν Μπαράκ Ὀμπάμα γιά τήν προεδρία τῶν ΗΠΑ τόν Ὀκτώβριο τοῦ 2008.
Πέθανε στίς 22 Μαϊου τοῦ 2019 στό σπίτι του στή Σάντα Φέ.
