Η σειρά Scream αποτελείται από τέσσερις ταινίες τις οποίες σκηνοθέτησε ο Wes Craven. Tο Scream (1996) διατηρεί την πρωτιά με τη μεγαλύτερη εισπρακτική επιτυχία στις ταινίες slasher, το franchise άλλωστε έχει ξεπεράσει τα 600 εκατομμύρια σε έσοδα. Η τετραλογία έχει πιστοποιηθεί ότι έχει αναζωογονήσει το υποείδος του slasher συνδυάζοντας τους κανόνες του υποείδους με τη διαφορά ότι οι χαρακτήρες πια γνωρίζουν τα κλισέ μιας ταινίας τρόμου.
Το υποείδος του slasher δεν τυγχάνει μεγάλης εκτίμησης από την κινηματογραφική κοινότητα και όπως σχολιάζει ο Morris Dickstein (1980, 34) οι ταινίες αυτού του είδους δεν αποτελούν σημείο ανάλυσης αλλά το θέαμα των drive-ins μαζί με ταινίες πορνό και περιπέτειες δεύτερης διαλογής. Ταινίες όμως, όπως το Psycho (1960), το Friday the 13th (1980), το Nightmare on Elm Street (1984), το Halloween (1978) και το Scream (1996) έφεραν το υποείδος στο προσκήνιο. Αξίζει να προσδιοριστεί ο όρος «slasher» για την πλήρη κατανόηση του κειμένου. Σύμφωνα λοιπόν με την Carol J. Clover (1987, 187) η slasher ταινία αναφέρεται στην ιστορία ενός ψυχοπαθή δολοφόνου που σκοτώνει με αγριότητα τα θύματά του με τη σειρά (κυρίως γυναίκες), μέχρι που ο ίδιος τελικά υποτάσσεται ή δολοφονείται από ένα κορίτσι, γνωστό και ως «τελικό κορίτσι» (final girl). Πολλές αναλύσεις έχουν γίνει για το τελικό κορίτσι στη σειρά των ταινιών Scream αλλά άξιο προσοχής αποτελούν και οι βοηθητικοί χαρακτήρες στα πρόσωπα των οποίων εντοπίζονται τα επόμενα θύματα του Ghostface. Σε όλα τα slashers οι χαρακτήρες αυτοί είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι και την τύχη τους τη γνωρίζει ο θεατής από το πρώτο λεπτό. Τα Scream όμως όντας μεταμοντέρνα κείμενα δεν ακολουθούν την κλασσική φόρμα αφήγησης ενός slasher (και όταν την ακολουθούν επικρατεί ένα πνεύμα παρωδίας ή διακωμώδησης των συμβάσεων του υποείδους) και όλοι οι χαρακτήρες τους καταστρέφουν τη φαινομενικά «κλισέ» ταυτότητα τους.
Ο μεταμοντερνισμός είναι ένα κίνημα που ακολούθησε το μοντερνισμό και ξεκίνησε μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κυρίως αναφέρεται σε μια πολιτισμική, πνευματική κατάσταση η οποία χαρακτηρίζεται από έλλειψη ιεραρχίας και οργανωμένης δομής, η έκφανση της οποίας συνίσταται σε αντίφαση, ασάφεια, περιπλοκότητα, ανάμειξη στοιχείων της «υψηλής» και «χαμηλής» κουλτούρας (Hill ,175), χρήση της παρωδίας και του pastiche ως μέσο επαναπροσδιορισμού αυτών που έχουν ήδη ειπωθεί (Hebdige 1988, 191). Όπως τονίζει ο Fredric Jameson το pastiche συνιστά απλώς μια «κενή παρωδία», μια ουδέτερη μίμηση με σκοπό τη νοσταλγία των ταινιών της δεκαετίας του ’70 (1984, 58-61). Οι υποθέσεις των slasher ταινιών στη δεκαετία του ’90 είχαν γίνει πια προβλέψιμες και ταινίες όπως τα Scream άρχισαν να αξιοποιούν τις συμβάσεις των slasher ταινιών, εισάγοντας στοιχεία αυτοαναφορικότητας και διακειμενικότητας στην πλοκή και στους χαρακτήρες (Petridis 2014, 80). Οι χαρακτήρες των θυμάτων, λοιπόν, στις ταινίες Scream δολοφονούνται νομοτελειακά ακόμα και όταν ακολουθούν τους κανόνες επιβίωσης που έχουν θεσπιστεί άτυπα μέσω άλλων ταινιών του υποείδους.
Σύμφωνα με την Clover (1992, 23) το Psycho αποτελεί τον πρόγονο όλων των slasher ταινιών. Βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Robert Bloch, η υπόθεση της ταινίας εξελίσσεται γύρω από τους φόνους που διαπράττονται σε ένα απομονωμένο μοτέλ από έναν ψυχωτικό δολοφόνο. Σ’ αυτήν την ταινία υπάρχει μόνο ένα θύμα, η Marion Crane (Janet Leigh). Όσο περνάει ο καιρός τα θύματα σε ταινίες του υποείδους αυξάνονται: πέντε στο Texas Chainsaw Massacre (1974), τέσσερα στο Halloween (1978), δεκατέσσερα στο Friday the 13th (1980) και συνολικά στις τέσσερις ταινίας Scream (1996-2011) τριάντα εννιά φόνοι (αν εξαιρέσουμε και τις τρεις δολοφονίες που έγιναν στην αρχή του Scream 4 ως μέρος των ταινιών του μυθοπλαστικού κόσμου του franchise, Stab). Από αυτήν την απλή παρατήρηση ο William Schoell υπογραμμίζει (1985, 35) ότι οι άνθρωποι του κινηματογράφου κατάλαβαν γρήγορα ότι το μόνο πράγμα καλύτερο από μια όμορφη γυναίκα να δολοφονείται αποτρόπαια, είναι μια σειρά από εντυπωσιακές γυναίκες να δολοφονούνται με αγριότητα.
Στα πρόσωπα των θυμάτων σε κάθε slasher, συνεπώς και στο Scream, μπορούμε να εντοπίσουμε κάποια αρχέτυπα τα οποία αποτελούν μέρος του «victim pool» όπως το αποκαλεί ο John Kenneth Muir (2007, 23). Σύμφωνα με τον Kenneth (2007, 24-25) το «τελικό κορίτσι» αποτελεί την πρωταγωνίστρια της ταινίας και περιτριγυρίζεται από ένα σύνολο ανθρώπων που ο καθένας ταιριάζει σε μια απλή περιγραφή. Η κολλητή φίλη του τελικού κοριτσιού είναι σεξουαλικά ενεργή ή πιο έμπειρη και συχνά φέρεται με αγένεια και με αυθάδεια (the Bitch). O «φαρσέρ» ή ο αστείος της παρέας (the Practical Joker) έχει σημαντικό ρόλο στο υποείδος αφού με τα αστεία/ φάρσες του προκαλεί συχνά τρόμο. Στη συνέχεια υπάρχει ο όμορφος αθλητικός τύπος (the Jock) ο οποίος έχει τα χαρακτηριστικά του alpha male και σε οποιοδήποτε άλλο είδος ταινίας θα ήταν το πρόσωπο που θα επιζούσε. Αντίθετα, στο υποείδος υπό μελέτη, αυτός ο χαρακτήρας έχει τις λιγότερες πιθανότητες να ζήσει μέχρι το τέλος της ταινίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι ως «Jock» μπορεί να χαρακτηριστεί και το ευαίσθητο αγόρι ή το φλερτ του τελικού κοριτσιού. Ένας ακόμα χαρακτήρας που αποτελεί μελλοντικό θύμα του δολοφόνου είναι το πρόσωπο με εξουσία, που δεν έχει κάποια ιδιαίτερη σημασία στην πλοκή γι’ αυτό και ο Kenneth το έχει ονομάσει «Useless Authority».
Συχνά στις ταινίες του υποείδους το ρόλο του προσώπου με εξουσία τον υποδύονται βετεράνοι ηθοποιοί του παλιού σινεμά όπως η Janet Leigh στο Halloween H20: 20 years later (1998). Τέλος, μία εισαγωγή ενός νέου ρόλου στις ταινίες Scream είναι του σινεφίλ («Movie Fan» ή «Movie Geek»), ο οποίος θέτει τους κανόνες για την επιβίωση σε κάθε slasher. Πιο συγκεκριμένα στο Scream (1996) η Tatum Riley (Rose McGowan) έχει το ρόλο της «Bitch», ο Stuart Macher (Matthew Lilard) στο ρόλο του «Practical Joker», ο Billy Loomis (Skeet Ulrich) στο ρόλο του «Jock», ο Dewey Riley (David Arquette) και η Gale Weathers (Courteney Cox) ως οι «Useless Authority» και ο Randy (Jamie Kennedy) ως ο «Movie Geek». Οι χαρακτήρες αυτοί σε ένα κλασσικό παράδειγμα του είδους όπως το Halloween (1978) μέχρι το τέλος της ταινίας θα είχαν πεθάνει και ο θεατής θα ενδιαφερόταν για την τύχη του τελικού κοριτσιού όπως υπογραμμίζει η Clover (1987, 201). Η διαφορά όμως των ταινιών Scream και πιο συγκεκριμένα της πρώτης ταινίας είναι ότι οι περισσότεροι χαρακτήρες της είναι μεγάλοι φαν του υποείδους όπου ανήκουν και έτσι προκαλούν σύγχυση ακόμα και στον καθορισμένο ρόλο τους.
Το Scream μπορεί να χαρακτηριστεί το απόλυτο μεταμοντέρνο slasher κείμενο (Hallenbeck 2009, 189). Πιο συγκεκριμένα, πριν πεθάνει η Tatum ρωτά το δολοφόνο αν μπορεί να είναι το αβοήθητο θύμα και πριν συνειδητοποιήσει ότι όλα αυτά είναι πραγματικότητα, λέει χαρακτηριστικά «Μη με σκοτώσεις κύριε Ghostface. Θέλω να είμαι και στο σίκουελ.» («Please don’t kill me mr. Ghostface. I want to be in the sequel.»). Ο Bruce F. Kawn στο βιβλίο Horrror and the Horror film (2009) υποστηρίζει ότι τo Scream υπονοεί ότι για να συμβεί μια slasher ταινία στην πραγματικότητα, οι εμπλεκόμενοι πρέπει να έχουν δει πολλές ταινίες του υποείδους. Συνεχίζει υποστηρίζοντας ότι για να επιζήσει κάποιος από γεγονότα που μοιάζουν με αυτά μιας slasher ταινίας, πρέπει σκόπιμα να μιμηθεί την τέχνη, τη νοοτροπία ταινιών του υποείδους και να βρει τη φόρμουλα που θα τον οδηγήσει στην επιβίωση. Τα πρώτα τρία Scream βγήκαν στις αίθουσες την περίοδο 1996-2000, το τελευταίο βγήκε δηλαδή μία χρονιά πριν την τρομοκρατική επίθεση στους Δίδυμους Πύργους. Αν και τα πρώτα τρία Scream ανήκουν στη μεταμοντέρνα περίοδο, οι κανόνες που θέτει ο Randy («Movie Geek») ανήκουν στην κλασσική περίοδο αφού όλες έχουν σχέση με τη σεξουαλική τιμωρία και τις παραβατικές συμπεριφορές.
Το Scream όντας ένα καλό παράδειγμα μεταμοντέρνου slasher απομακρύνεται από τους κανόνες που έχουν τεθεί, αφού δεν τηρούνται κάθε στιγμή όπως θα έπρεπε. Όπως τονίζει ο Bruce F. Kawin (2012) ενώ αφενός μια παρέα εφήβων παρακολουθεί το Halloween στην τηλεόραση και ο Randy αναλύει το αναγκαίο tilt πλάνο που εντοπίζεται σε όλες τις slasher ταινίες, αφετέρου η Sidney (Neve Campbell) ξεντύνεται μπροστά στον Billy και ετοιμάζονται να κάνουν έρωτα και να χάσει την παρθενιά της. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Sydney αποτελεί το τελικό κορίτσι στο franchise των ταινιών. H Clover (1992, 204) υποστηρίζει ότι κάποια από τα χαρακτηριστικά του τελικού κοριτσιού είναι ότι έχει αρρενωπά στοιχεία, συχνά το όνομα της είναι ανδρικό, δεν είναι σεξουαλικά ενεργή ή διαθέσιμη, είναι «άγρυπνη» στον κίνδυνο ή στην παράνοια που ο περίγυρός της αγνοεί.
Παράλληλα, στη μέση της πρώτης ταινίας ο Randy («Movie Geek») θέτει τους κανόνες επιβίωσης μιας ταινίας τρόμου και πιο συγκεκριμένα ενός slasher:
Επιβιώνει στην ταινία όποιος δεν κάνει σεξ ή είναι παρθένος/ παρθένα.
Πρέπει να αποφευχθεί η κατανάλωση αλκοόλ ή ουσιών (ναρκωτικά).
Όποιος χρησιμοποιεί φράσεις όπως «Θα γυρίσω αμέσως», «Είναι κανείς εκεί;» δε θα ζήσει στην ταινία.
Αν ληφθούν υπόψη τα παραπάνω τότε συμπεραίνουμε ότι η Sidney όχι μόνο δεν είναι το τελικό κορίτσι αλλά σίγουρα θα είναι και ένα από τα θύματα του δολοφόνου. Στην ταινία δε συμβαίνει κάτι ανάλογο, αντίθετα η Sidney επιβιώνει μέχρι το τέλος και μάλιστα η ίδια ανακαλύπτει (και σκοτώνει) τους Billy και Stuart που είναι υπεύθυνοι για όλες τις δολοφονίες. H Sidney διατηρεί το ρόλο του τελικού κοριτσιού ακόμα και όταν έχει παραβεί κάποιους από τους κανόνες του υποείδους. Αυτό συμβαίνει και με τα υπόλοιπα θύματα. Για παράδειγμα, ο Billy («Jock») και ο Stuart («Practical Jocker») σύμφωνα με τον John Kenneth Muir (2007, 24) θα έπρεπε να είχαν πεθάνει πριν από τη μέση της ταινίας. Οι δύο νέοι όχι μόνο δεν πεθαίνουν αλλά μας αποκαλύπτεται ότι είναι και οι υπεύθυνοι για όλες τις δολοφονίες. Οι ρόλοι, λοιπόν, των θυμάτων και του τελικού κοριτσιού δεν είναι πια διακριτοί όπως στα slashers της κλασσικής περιόδου.
Κύριο παράδειγμα αποτελεί η Jill Roberts (Emma Roberts), η πρωταγωνίστρια του Scream 4 η οποία σύμφωνα με τους κανόνες των slasher, φαινόταν να ήταν το νέο τελικό κορίτσι του franchise, καθώς δεν ήταν σεξουαλικά διαθέσιμη και ήταν πιο προσεκτική από τους υπολοίπους Προς έκπληξη του κοινού η Jill και ο Charlie Walker (Roby Culkin) οι οποίοι είναι ο Ghostface έχουν σκοπό να δολοφονήσουν τους πάντες για να κερδίσει η Jill τον τίτλο του τελικού κοριτσιού· έτσι θα γίνουν διάσημοι στα social media. Για παρόμοιους λόγους που ο Billy και ο Stuart δολοφονούν στο Scream. Το Scream 4 έχει χαρακτηριστεί «πολύ μεταμοντέρνο» («too meta») και οι χαρακτήρες (βλέπε Jill) δεν έχουν μόνο επίγνωση των ρόλων τους αλλά έχουν και εμμονή με αυτούς (Kawin 2012, ). Το τελικό κορίτσι πια σκοτώνει τα υπόλοιπα θύματα για να κερδίσει τον τίτλο. Ο Robbie Mercer («Movie Geek») θέτοντας τους κανόνες επιβίωσης ενός ριμέϊκ τονίζει ότι αυτός που θα επιβιώσει σ’ ένα neo-slasher (το Scream 4 βγήκε στις αίθουσες το 2011) είναι ένας/ μία ομοφυλόφιλος/ ομοφυλόφιλη. Πολλές σκηνές αργότερα, ο Robbie Mercer δολοφονείται και πριν πεθάνει λέει ξαφνιασμένος ότι δεν πρέπει να πεθάνει αφού είναι ομοφυλόφιλος.
Η Vera Dika (1987, 89) έχει υποστηρίξει ότι τα θύματα του δολοφόνου ξεχωρίζουν από την ηρωίδα επειδή δεν έχουν την ικανότητα να δουν τον κίνδυνο και να χρησιμοποιήσουν βία για να σωθούν. Δεν έχουν συνεπώς τη δύναμη να αλλάξουν την πορεία της πλοκής. Η τοποθέτηση της Vera Dika έχει ισχύ στις ταινίες Scream απλά με μία βασική διαφορά: τα θύματα αν και δεν μπορούν να αλλάξουν την πλοκή σε μεγάλο βαθμό, μπορούν να παλέψουν με το δολοφόνο και αναγνωρίζουν πια τον κίνδυνο. Επίσης, πολλά από τα θύματα γνωρίζουν ότι είναι θύματα λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Tatum Riley (Scream) αλλά και η Kirby Reed (Hayden Panettiere) του Scream 4 η οποία αναγνωρίζει στον εαυτό της τα χαρακτηριστικά του επόμενου θύματος. Αξιοσημείωτο αποτελεί το γεγονός ότι ο θάνατος της Kirby δεν προβάλλεται στην οθόνη αλλά το κοινό παρακολουθεί να τη μαχαιρώνει στην κοιλιά ο Charlie ο οποίος είναι ο συνεργός της Jill. Ο θάνατος όμως της Kirby είναι σίγουρος για τους θεατές, αφού η σκηνή δολοφονίας της έχει όμοιο σκηνικό με την εναρκτήρια σκηνή δολοφονίας της Casey Becker (Drew Barrymore) στο πρώτο Scream. Η χρήση της διακειμενικότητας στη σειρά των ταινιών προοικονομεί συχνά την εξέλιξη των γεγονότων (Hills 2005, 182). Το γεγονός όμως αυτό δεν εμποδίζει τους χαρακτήρες να παίζουν με τις συμβάσεις του υποείδους.
Η σημασία των ταινιών Scream δεν εντοπίζεται μόνο στο γεγονός ότι ανανέωσε το υποείδος και βελτίωσε τη φήμη του, αλλά σ’ αυτές τις ταινίες υπάρχουν ολοκληρωμένοι χαρακτήρες οι οποίοι καταρρίπτουν και αποποιούνται τους ρόλους που τους έχουν υπαγορεύσει. Η ανταλλαγή στοιχείων ανάμεσα στις τέσσερις ταινίες του Scream και σε άλλες του υποείδους παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Οι αλληλεπιδράσεις εντοπίζονται στους χαρακτήρες οι οποίοι παρεκτρέπονται από τις κλασσικές νόρμες του slasher παράλληλα όμως διατηρούν εξωτερικά χαρακτηριστικά, στοιχεία εμφάνισης και έχουν συνείδηση της εκάστοτε κλισέ συμπεριφοράς τους. Ο Wes Craven με το πρώτο Scream σηματοδότησε μια νέα περίοδο στο υποείδος των slasher και οι χαρακτήρες του καθόρισαν την πορεία του υποείδους και άσκησαν επιρροή στην ποπ κουλτούρα.
Το παρόν κείμενο έγινε στα πλαίσια του μαθήματος «Σύγχρονες Κινηματογραφικές Θεωρίες» του Τμήματος Κινηματογράφου ΑΠΘ, υπό την εποπτεία του Σωτήρη Πετρίδη.
Βιβλιογραφικές Αναφορές
Βασιλείου, Κωνσταντίνος και Χρυσάνθη Κασσιμάτη (μετ). Εισαγωγή στις Κινηματογραφικές Σπουδές: Κριτικές Προσεγγίσεις, edited by John Hill and Pamela Chirch Gibson. Αθήνα: Πατάκη, 2006.
Dickstein, Morris. The Aesthetics of Fright. American Film 5, no. 10 (1980). Accessed December 19, 2015.
Dika, Vera. The Stalker Film: 1978-1981. In American Horrors: Essays on the Modern American Horror Film, edited by Gregory A. Waller. Urbana: University of Illinois Press, 1987.
F. Kawin, Bruce. Horror and the Horror Film. London: Anthem Press, 2012.
G. Hallenbeck, Bruce. Comedy-Horror Films: A Chronological History, 1914-2008. North Carolina: McFarland & Company, 2009.
Hebdige, Dick. Hiding in the Light: On Images and Things. London: Routledge, 1988.
Hill, John. Film and Postmodernism. In Film Studies, edited by John Hill and Pamela Church Gibson, 168-186. Oxford: Oxford University Press, 2000.
Hills, Matt. The Pleasures of Horror. New York: Continuum, 2005.
Irwin, William. Critical Thinking: A Student’s Introduction. New York: McGraw-Hill, 2004.
Jameson, Fredric. Postmodernism Or, The Cultural Logic of Late Capitalism. New York: Duke University Press, 1991.
J. Clover, Carol. Her Body, Himself: Gender in the Slasher Film. In Representation 20. California: University of California Press, 1987.
J. Clover, Carol. Men, Women and Chainsaws: Gender in Modern Horror Film. Princeton: Princeton University Press, 1992.
Kenneth Muir, John. Horror Films of the 1980s. North Carolina: McFarland & Company, 2007.
Lewis, Pericles. Modernism, Nationalism, and the Novel. Gambridge: Cambridge University Press, 2000.
Petridis, Sotiris. A Historical Approach to the Slasher Film. Film International 12, no. 1 (2014). Accessed November 25, 2015.
Schoell, William. Stay out of the Shower. New York: Dembner Books, 1985.
Smith, Murray. Modernisn and the Avant- Gardes. In World Cinema: Critical Approaches, edited by John Hill and Pamela Church Gibson. Oxford: Oxford University Press, 2000.