Όλα ξεκίνησαν την περασμένη άνοιξη, όταν η σκηνοθέτης Νίκη Ελληνίδου έλαβε το πρώτο βραβείο στον Πανευρωπαϊκό Διαγωνισμό Σκηνοθεσίας Όπερας για την σκηνοθετική της σύλληψη πάνω στο έργο του Udo Zimmermann Die Weisse Rose, με σκηνογράφο, ενδυματολόγο την Νεφέλη Μυρτίδη. Το πρώτο βραβείο ήταν να ανεβεί το συγκεκριμένο έργο στην Όπερα της Κολωνίας, όπου και σημείωσε το σκηνοθετικό της ντεμπούτο η Ελληνίδου στην Γερμανία.
Ο Ευρωπαϊκός Διαγωνισμός Σκηνοθεσίας Όπερας (European Οpera Directing Prize, που διοργανώνεται από τον οργανισμό Camerata Nuova της Wiesbaden Γερμανίας, εντάσσεται στα πλαίσια του κορυφαίου Ευρωπαϊκού οργανισμού Opera Europa, ο οποίος έχει ως στόχο, 2 φορές το χρόνο, οι καλλιτεχνικοί διευθυντές από τα 150 Ευρωπαϊκά opera houses μέλη του να συναντηθούν και να ανταλλάξουν απόψεις, καθώς και νέες καλλιτεχνικές ιδέες. Στόχος του διαγωνισμού European Opera-Directing Prize που γίνεται κάθε δύο χρόνια είναι να αναδείξει νέους σκηνοθέτες και τις ομάδες τους και να τους δώσει την ευκαιρία να παρουσιάσουν τη δουλειά τους, η οποία, αν προκριθεί μέχρι την τελική φάση του διαγωνισμού, θα έχει, εκτός του χρηματικού επάθλου, την ευκαιρία να φιλοξενηθεί σε κάποιο από τα Opera House μέλη της Opera Europa. Η επιτροπή του διαγωνισμού αλλάζει κάθε φορά. Πέρσι αποτελούνταν, μεταξύ άλλων, από τους καλλιτεχνικούς διευθυντές της Oper Köln (Όπερα της Κολωνίας), της Opera Philadelphia, του Staatstheater Karlsruhe και του Theater Biel-Solothurn.
Η περσινή επιβεβλημένη όπερα ήταν το Die Weiße Rose (Το Λευκό Ρόδο) του γερμανού συνθέτη Udo Zimmermann. Η Όπερα βασίζεται στην πραγματική ιστορία των δύο βασικών μέλων της αντιστασιακής αυτής οργάνωσης (1942-1943), τους νεαρούς αδελφούς Σοφί και Χάνς Σόλλ, φοιτητές του Πανεπιστήμιου του Μόναχου, οι οποίοι καταδικάστηκαν σε θάνατο αγωνιζόμενοι για την ελευθερία και την αφύπνιση της κοινωνίας μοιράζοντας φυλλάδια με ανθρωπιστικά μηνύματα κατά του ναζιστικού καθεστώτος. Η όπερα πραγματεύεται τις τελευταίες ώρες πριν την εκτέλεσή τους.
Τον Απρίλη, η Νίκη Ελληνίδου μαζί με την σκηνογράφο της μαθαίνουν ότι βρίσκονται στις τέσσερις επιλογές του τελικού γύρου, αντιπροσωπεύοντας την Ελλάδα ανάμεσα σε άλλες τρεις γερμανικές ομάδες. Ο τελικός έλαβε χώρα στο Teatro Real της Μαδρίτης στις 6 Μαϊου. Η επιτροπή αποφάσισε να μην δώσει 2ο και 3ο βραβείο αλλά να δώσουν 2 πρώτα βραβεία, κάτι το οποίο, όπως είπαν και οι ίδιοι, δεν έχει ξαναγίνει στην ιστορία του διαγωνισμού: ένα στην Νίκη Ελληνίδου και τη σκηνογράφο της και ένα στη γερμανική ομάδα, αποφασίζοντας όμως να δώσουν στην ελληνική ομάδα την προτίμησή τους για να ανεβάσουν το έργο τον Οκτώβρη του 2016 στην Όπερα της Κολωνίας.
Δεν είναι βέβαια η πρώτη φορά που ακούμε το όνομα της Νίκης Ελληνίδου. Η σκηνοθέτης αποφοίτησε με κόκκινο δίπλωμα (αριστεία) από την Κρατική Ακαδημία Θεατρικών Τεχνών (GITIS) της Μόσχας, ειδίκευση πάνω στο μουσικό θέατρο, ενώ ήταν ήδη διπλωματούχος κλασσικού πιάνου του Ωδείου Βορείου Ελλάδος Θεσσαλονίκης. To 2009 κερδίζει το πρώτο βραβείο του ετήσιου διαγωνισμού σκηνοθεσίας του GITIS για την θεατρικό έργο το Σπίτι της Μπερνάντα Άλμπα, και παρουσιάζει το χωροθεατρικό της Childhood στην ετήσια συνάντηση των Θεατρικών Τεχνών της Μόσχας. Στο μεταξύ συνεργάζεται ως βοηθός σκηνοθέτη στην Όπερα Θεσσαλονίκης και στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης. Το 2012 κάνει επίσημα το σκηνοθετικό της ντεμπούτο στην Μόσχα και το Φεστιβάλ του Kallingrad με την όπερα του G.C Menotti Το Μέντιουμ υπό διθυραμβικές κριτικές. Συνεχίζει το 2014 με την πρεμιέρα του έργου της Δανάης Μπλέτσα Anéme στο Φεστιβάλ συνθετών του Amsterdam Orgelpark.
Η Ελληνίδου διακρίνεται για το ιδιαίτερο της ταλέντο, την προσήλωση της στην λεπτομέρεια και την διεισδυτική ματιά της στην ανθρώπινη ψυχή. Η προσέγγιση της είναι σχεδόν πάντα επικεντρωμένη στον άνθρωπο και την πολυεπίπεδη ψυχοσύνθεση του, την πάλαι ποτέ σύγκρουση του με το θείο, τον εαυτό του, την ιστορία και τις δυνάμεις που τον υπερβαίνουν. Με λιτό και ουσιώδη τρόπο πλάθει τα έργα της με ουσία, δίνοντας έμφαση στις έννοιες, τον συμβολισμό και τις ερμηνείες των συντελεστών που βρίσκονται στο επίκεντρο. Λίγες μέρες πριν την πρεμιέρα του έργου της που αγκαλιάστηκε με θέρμη από το κοινό της Κολωνίας, παραχωρεί στον Εξώστη μία συνέντευξη για να μας μιλήσει για την βράβευση της, την σημασία του συγκεκριμένου έργου σήμερα και την προσωπική της σκηνοθετική προσέγγιση.
Καταρχάς πες μας λίγα λόγια για το έργο και το κίνημα του Weisse Rose στην ναζιστική Γερμανία. Ποια η σημασία του για την γερμανική κοινωνία και την γερμανική τέχνη; Η όπερα του Udo Zimmermann (1986) 'Weisse Rose' είναι για δύο σολίστ και ορχήστρα δωματίου. 'Weisse Rose΄ η Λευκό Ρόδο΄ ήταν μη πολιτική αλλά ανθρωπιστική οργάνωση ανθρώπων της τέχνης και του πνεύματος. Τα μέλη της οργάνωσης κινούνταν από ανθρωπιστικά και πνευματικά κίνητρα, απέρριπταν το φασισμό και το μιλιταρισμό και πίστευαν σε μια ενωμένη Ευρώπη, στην ποία θα κυριαρχούσε η ανοχή και η δικαιοσύνη. Τον βασικό πυρήνα της οργάνωσης αποτελούσαν φοιτητές του πανεπιστημίου του Μονάχου: τα αδέλφια Σόφι και Χανς Σολ, Άλεξ Σμόρελ, Βίλι Γκραφ, Κρίστοφ Προμπστ κ.α. Τα μέλη της ομάδας γράφανε φυλλάδια καλώντας τους πολίτες να συμμετάσχουν στον αγώνα κατά του ναζιστικού καθεστώτος. Τα φυλλάδια τυπόνονταν σε πολυγράφους και διανέμονταν στις διευθύνσεις που επιλέγονταν τυχαία από τον τηλεφωνικό κατάλογο. Σκοπός της δράσης τους ήταν η καταπολέμηση της κρατικής προπαγάνδας. Στις 18 Φεβρουαρίου του 1943, η Σόφι Σολ και ο αδελφός της Χανς πήγαν με μια τσάντα γεμάτη με αντίτυπα του έκτου φυλλαδίου στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου και τα έριξαν κατά τη διάρκεια των μαθημάτων στους διαδρόμους του κτιρίου. Τους είδε όμως ο φύλακας και έτσι συνελήφθησαν. Στη συνέχεια, συνελήφθησαν και άλλα μέλη της οργάνωσης. Στις 22 Φεβρουαρίου του 1943 δικάστηκαν και καταδικάστηκαν σε θάνατο δια αποκεφαλισμού η Σόφι Σολ (21 χρονών), ο αδερφός της Χανς (24 χρονών) και ο Κρίστοφ Προμπστ (24 χρονών). Ο Άλεξ Σμόρελ (26 χρονών) και ο καθηγητής Χούμπερ (50 χρονών) εκτελέστηκαν επίσης δια αποκεφαλισμού στις 13 Ιουλίου του 1943 ενώ ο Βίλι Γκραφ (25 χρονών) στις 12 Οκτωβρίου του ίδιου έτους. Θα μπορούσα να πω ότι αυτή η ιστορία και γενικά ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος είναι μεγάλο ταμπού για τους Γερμανούς.
Λένε ότι για να ανεβάσεις κάτι καλά ως σκηνοθέτης πρέπει να γίνει κάτι προσωπικό και δικό σου. Ποιο ήταν το στοιχείο που βρήκες να σε συνδέει προσωπικά με ένα τόσο γερμανικό θέμα; Προσωπικά με συνδέει η καταπίεση και ο διωγμός που έζησαν οι προγονοί μου κατά τη γενοκτονία των ποντίων. Στην εποχή που ζούμε νομίζουμε πως όλα έχουν γίνει τόσο εύκολα, είμαστε τόσο καλά βολεμένοι, είναι εποχή εγωκεντρισμού, αυτοπροβολής, όλοι γίναμε σωτήρες και υπερασπιστές καθισμένοι στους ζεστούς καναπέδες μας ποστάροντας μηνύματα αλληλεγγύης στο facebook. Το ερώτημα είναι ποιοι από μας πραγματικά βοηθάνε και είναι εκεί για να αποφευχθούν ξανά οι πόλεμοι και οι άδικες απώλειες ανθρωπίνων ζωών; Θεωρώ πως η τέχνη και άνθρωποι της τέχνης και του πνεύματος πρέπει να αντιστέκονται και να θέτουν ερωτήματα μέσα από τη δουλειά τους. Καταρχάς δεν προσέγγισα το έργο ως καθαρά γερμανικό αλλά ως διαχρονικό, διεθνές και επίκαιρο. Ο ίδιος ο συνθέτης και ο λιμπρετίστας μέσα από το έργο σκιαγραφούν την ψυχολογική κατάσταση των ηρώων πριν από την εκτέλεση. Τίθενται ερωτήματα υπαρξιακά, φιλοσοφικά. Ερωτήματα για το τι είμαστε ως άνθρωποι και μέχρι που μπορούμε να φτάσουμε.
Πέρσι κέρδισες το πρώτο βραβείο στον Ευρωπαϊκό Διαγωνισμό Σκηνοθεσίας Όπερας για την προσέγγιση σου στο συγκεκριμένο έργο. Πες μας για αυτήν την εμπειρία. Είναι μεγάλη τιμή για μένα αυτό το βραβείο. Ανάμεσα από 160 συμμετοχές για πρώτη φορά στην ιστορία του διαγωνισμού επέλεξαν ελληνική ομάδα. Είναι μια εκπληκτική εμπειρία και αναμένουμε να δούμε τον καρπό των προσπαθειών μας στην πρεμιέρα 22/10/2016.
Έχεις δηλώσει πως το συγκεκριμένο έργο, παρότι είναι συνδεδεμένο και προϊόν μίας εποχής, είναι διαχρονικό. Τι είναι αυτό που κάνει ένα έργο αντίστασης στην ναζιστική ιδεολογία σημαντικό στην Ευρώπη της κρίσης και πως ορίζεις εσύ την διαχρονικότητα του; Είναι σημαντικό για μένα να σκηνοθετώ αυτή την όπερα σήμερα, γιατί πιστεύω ότι είναι πολύ σημαντικό το γεγονός ότι η κοινωνία βλέποντας αυτό το έργο θα έπρεπε να κατανοήσει τι απάνθρωπο φασισμό έχει προκαλέσει και πώς έχει καταστρέψει την ανθρωπότητα. Δεν πρέπει να ξεχνάμε αυτό το κομμάτι της ιστορίας ώστε να μην επαναληφθεί ξανά. Παρ'όλα αυτά, λόγω των πολιτικών (άνοδος των ακροδεξιών στην Ευρώπη ), οικονομικών, θρησκευτικών συγκρούσεων, λόγω της καταπίεσης και των τυραννικών καθεστώτων, βλέπουμε σήμερα σε πολλά μέρη του κόσμου τις στερήσεις των ατομικών ελευθεριών, επιθέσεις και πολέμους με σημαντική απώλεια ανθρώπινων ζωών. Αυτή η όπερα είναι τόσο επίκαιρη όσο ποτέ.
Κατά βάσει, η προσωπική σου προσέγγιση όταν αναλύεις το έργο ως σκηνοθέτης είναι να δίνεις προτεραιότητα στην μουσική παρτιτούρα. Πες μας για την μουσική του Udo Zimmermann και πως σε οδήγησε στο να ξεκλειδώσεις τα σημαντικά στοιχεία του έργου; Έχοντας ως εργαλείο την ανάλυση της παρτιτούρας μπορώ πιο καθαρά να δώ τι ήθελε να πει ο συνθέτης το υποκείμενο και να μην βασίζω τις ιδέες μου μόνο στο λιμπρέττο, το καθαρά λεκτικό κομμάτι που συνήθως είναι ελλειπές. Με αυτόν τον τρόπο μπορώ να κατανοώ καλύτερα τους χαρακτήρες και τη διάσταση τους. Αποκτώ την δική μου ελευθερία μέσα από την οπτική γωνία που μου δίνει η παρτιτούρα. Ο Udo Zimmermann μέσα απο την ορχήστρα και τον τρόπο ενορχήστρωσης εστιάζει στο να ξεκλειδώσει τον ψυχισμό των ηρώων του, την αποπνικτική ατμόσφαιρα και την αναμονή του τέλους. Η μουσική του εκφράζει την εξωτερική, ανελέητη καταπίεση, την μοίρα και την αρρωστημένη κατάσταση του μυαλού των ηρωών πρίν από το τέλος. Δεν είναι εύηχη μουσική και πολλές φορές επιτηδευμένα διαφωνική ώστε να εκφράζει απόλυτα τον εξωτερικό και εσωτερικό εγκλωβισμό.
Τελείωσες καταρχάς ως αριστούχος την Ρωσική Ακαδημία Θεατρικών Τεχνών (GITIS) και πριν φύγεις για Βερολίνο έμεινες για λίγο καιρό στην Θεσσαλονίκη. Τι ήταν εκείνο που σε έκανε εσένα και πιθανώς και άλλα άτομα των κλασσικών τεχνών να φύγουν στο εξωτερικό; Πόσο δύσκολο είναι να κάνει κανείς όπερα στην Ελλάδα; Στην Ελλάδα αυτή τη στιγμή είναι πολύ δύσκολο να κάνει κανείς όπερα. Υπάρχει μόνο ένας οργανισμός και πολλοί ταλαντούχοι άνθρωποι που δεν έχουν ευκαιρίες. Έχουμε πολλά παραδείγματα ταλαντούχων νέων παιδιών που αναγκάστηκαν να φύγουν στο εξωτερικό γιατί δεν είχαν καμία ευκαιρία να μοιράσουν το ταλέντο τους. Στο εξωτερικό αναγνωρίζεται η σκληρή δουλειά, η επιμονή, η θέληση και η αγάπη για την τέχνη, ευκαιρίες δίνονται αρκεί να τις κυνηγάς.
Η όπερα σήμερα αποτελεί παρεξηγήσιμο είδος. Αντιμετωπίζεται συχνά ως πολυτέλεια, κάτι αμιγώς στείρο και τετριμμένο. Μία αναφορά σε έναν φανατικό ελιτίστικο κλασικισμό ή στο άλλο άκρο, έναν διαρκή πειραματισμό που να στερείται ουσίας αλλά και αντιπροσωπευτικότητας για το κοινό. Ποιος λοιπόν είναι ο ρόλος του οπερετικού σκηνοθέτη σήμερα; Θεωρώ πως ο σκηνοθέτης όπερας σήμερα θα πρέπει να είναι καλός ψυχολόγος, να μπορέσει να εκφράσει μια ιστορία για τον άνθρωπο, να νιώθει τους ανθρώπους της εποχής του, της κοινωνίας – και όταν λέω της εποχής του, δεν εννοώ πως όλες οι παραγωγές πρέπει να είναι σύγχρονες, αλλά να είναι ικανός να βρίσκει τα εργαλεία να κάνει τους εκτελεστές να υπάρχουν σκηνικά ως σημερινοί άνθρωποι. Θα πρέπει να είναι αυτός που θα μπορέσει μέσα από τη δουλειά του να δημιουργεί ερωτήματα στον θεατή. Το σημαντικότερο χαρακτηριστικό του θα πρέπει να είναι η κοσμοαντίληψη του και αν η ίδια θα μπορέσει να του επιτρέψει να είναι ο αγωγός των πληροφοριών που θέλει να μεταβιβάσει στους θεατές. Για μένα η όπερα δεν διαχωρίζεται σε μουσική και σκηνική δράση, είναι κάτι απολύτως ενιαίο. Για να επιτευχθεί η μαγεία χρειάζεται να είναι κάποιος καλός ηθοποιός μουσικού θεάτρου, ναι ηθοποιός! Γιατί υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα σε έναν τραγουδιστή και έναν ηθοποιό μουσικού θεάτρου. Ζούμε σε μια εποχή που μόνο η φωνή δεν αρκεί. Έχουμε ανάγκη να βλέπουμε υποκριτική δράση στη σκηνή.
Οι φωτογραφίες είναι του Paul Leclaire
Πληροφορίες Παράστασης:
http://www.oper.koeln/de/programm/weisse-rose/2054
