Μπενχαμίν Λαμπατούτ «Ὅταν παύουμε νά καταλαβαίνουμε τόν κόσμο». Μετάφραση Ἀγγελική Βασιλάκου. Ἐκδόσεις Δῶμα. Ἀθήνα 2022.
216 σελίδες σέ μέτριας ὑφῆς οἰκολογικό χαρτί, μέ ἄψογη ἐκτύπωση, πολύ καλή μετάφραση καί ἐπιμέλεια. Μόνο σχόλιο τό ὅτι σέ κάποια σημεῖα ἔλειπε τό τελικό «ν» ἀπό τήν αἰτιατική τοῦ ἀρσενικοῦ ἄρθρου (τό φόβο, τό δρόμο). Ἀπό τήν ἄλλη, δέν μπορῶ νά μήν ἀναφέρω μέ ἐνθουσιασμό τή γραφή «Σραίντινγκερ», ἀντί τοῦ συνήθους «Σρέντιγκερ».
Τό βιβλίο αὐτό εἶναι, σύμφωνα μέ τούς New York Times, «μή κατατάξιμο ὑβρίδιο ἐπιστημονικοῦ δοκιμίου καί μυθοπλασίας». Τί σημαίνει αὐτό; Ὁ Χιλιανός συγγραφέας πῆρε κάποια ἐπιστημονικά θέματα, τούς ἀνθρώπους πού ἐμπλέκονται σ' αὐτά, καί ἐμπλούτισε τήν ἱστορία τους μέ τή φαντασία του. Τό βιβλίο περιλαμβάνει τέσσερις σύν μία ἱστορίες. Καί, ὅπως ὁ ἴδιος ὁ συγγραφέας λέει στόν ἐπίλογο τοῦ βιβλίου, ἡ μυθοπλασία αὐξάνεται ὅσο προχωροῦν τά κεφάλαια, οἱ ἱστορίες.
Ἡ πρώτη ἱστορία εἶναι ἀπό τή χημεία. Μέ ἀφορμή τό ἐντυπωσιακό χρῶμα κυανό τῆς Πρωσίας, μαθαίνουμε γιά τό κυάνιο. Ποιός τό ἀνακάλυψε, πῶς χρησιμοποιήθηκε ἀρχικά γιά νά σχηματιστεῖ τό ἐντυπωσιακό χρῶμα, τή χρήση του ὡς δηλητηριῶδες ἀέριο στόν Α' Π.Π. καί στούς θαλάμους ἀερίων τοῦ Ἄουσβιτς, καθώς καί ὡς λίπασμα. Μαθαίνουμε ἀκόμη καί γιά τούς ἐπιστήμονες πού ἀσχολήθηκαν μ' αὐτό, μεταξύ τῶν ὁποίων ὁ ἄτυχος καί πολύ παραγνωρισμένος Σουηδός χημικός Κάρλ Βίλχελμ Σέελε. (Σ' αὐτό τό βιβλίο ἀναφέρεται Σέλε, στά περισσότερα τόν ἀναφέρουν Σίλε ἀμφότερα λάθος).
Ἡ δεύτερη ἱστορία πάλι ἔχει σχέση μέ τόν Α'Π.Π., ἀλλά ἀφορᾷ τή φυσική. Ἀπό τή γραμμή τοῦ μετώπου ὁ Γερμανός φυσικός Κάρλ Σβάρτσιλντ λύνει τίς περίφημες ἐξισώσεις τοῦ Ἁινστάιν. Καί ὄχι ἁπλῶς τίς λύνει καί στέλνει τίς λύσεις στόν Ἀινστάιν, ἀλλά ἀδυνατεῖ καί ὁ ἴδιος νά ἀποδεχτεῖ τήν «ἀλήθεια» τῶν ὀρθῶν ἀποτελεσμάτων του! Ἐδῶ τό μυστήριο τοῦ χώρου, τοῦ χρόνου, τῆς βαρύτητας καί τῆς μαύρης τρύπας παρουσιάζονται μέ ὄντως μυθιστορηματικό τρόπο.
Μέ τήν τρίτη του ἱστορία ὁ συγγραφέας μᾶς βυθίζει στόν ἀκατανόητο χῶρο τῶν μαθηματικῶν. Ἐρχόμαστε σχεδόν στό σήμερα, ἀπό τό δεύτερο μισό τοῦ 20ου αἰώνα μέχρι πρίν μιά δεκαετία. Ἐδῶ θά γνωρίσουμε τόν ἀκαταπόνητο, ἀνυπότακτο, τελικά παράλογο πνεῦμα τοῦ Οὐκρανοῦ Ἀλεξάντερ Γκρότεντικ. Ἡ ἰδιοφυία του, τό ὕψος, στό ὁποῖο ἀνέβασε τά μαθηματικά, ἀλλά καί τό βάθος, στό ὁποῖο κατέβηκε ἡ σκέψη του, ὅλα μαζί ἦταν τελικά ὑπερβολικά πολλά γιά νά τά ἀντέξει. Στό τέλος ἐγκατέλειψε τά μαθηματικά, ἔκαψε ὅλες τίς σημειώσεις του καί ἀποτραβήχτηκε ἀπό τόν κόσμο. Εἶναι ἀδύνατον νά ἀντιληφθοῦμε σέ ποιό ἐπίπεδο θά ἔφταναν τά μαθηματικά ἄν ὁ Γκρότεντικ δέν τά παρατοῦσε τόσο νωρίς. Αὐτή ἡ ἱστορία, παρά τά δύσκολα μαθηματικά, διαβάζεται σάν ἕνα καλογραμμένο θρίλερ!
Ἡ τέταρτη ἱστορία, ἡ ὁποία καταλαμβάνει σχεδόν τή μισή ἔκταση τοῦ βιβλίου, μᾶς ταξιδεύει στόν γοητευτικό, ὅσο καί άκατανόητο κόσμο τῆς κβαντικῆς φυσικῆς. Μέσα ἀπό τή ζωή καί τίς ἰδέες δύο σπουδαίων καί (ὅπως παρουσιάζονται ἐδῶ) ὀρκισμένων ἐχθρῶν, τοῦ Γερμανοῦ Βέρνερ Χάιζενμπεργκ καί τοῦ Αὐστριακοῦ Ἔρβιν Σραίντινγκερ, παρακολουθοῦμε τή γέννηση καί τήν ἀνάπτυξη τῆς κβαντικῆς κατά τά πρῶτα χρόνια τοῦ 20ου αἰώνα. Πηγαίνουμε στίς Βρυξέλλες στήν πιό φημισμένη ἀπό ὅλες τίς συναντήσεις τοῦ Ἰνστιτούτου Σολβέ, παρακολουθοῦμε τή μονομαχία τῶν δύο θρύλων, τήν ἐξέλιξη τῶν δύο ἀντικρουόμενων ἰδεῶν καί, τελικά, το πάντρεμά τους. Ἐδῶ διαφαίνεται ἡ ὀμορφιά τῆς ἐπιστήμης, ἀκόμα καί ὅταν παύουμε νά καταλαβαίνουμε τόν κόσμο. Ἐπειδή ἡ κβαντική, ἐκτός ἀπό ἀπαραίτητη στήν καθημερινότητά μας, εἶναι καί παντελῶς ἀκατανόητη!
Στήν πέμπτη καί τελευταία ἱστορία ὁ συγγραφέας μᾶς ἀφηγεῖται δικό του περιστατικό μέ ἕναν γείτονά του κηπουρό. (Θυμίζω πώς ὅσο προχωροῦν οἱ ἱστορίες, αὐξάνεται ἡ μυθοπλασία). Ἐδῶ εὐφυέστατα ὁ Λαμπατούτ δημιουργεῖ ἕναν ἐκπληκτικό χαρακτῆρα. Ὁ κηπουρός εἶναι πρώην μαθηματικός, ὁ ὁποῖος παράτησε τά μαθηματικά γιά τόν ἴδιο σχεδόν λόγο μέ τόν Γκρότεντικ, χρησιμοποιεῖ στόν κῆπο του γιά λίπασμα τό κυάνιο τοῦ κυανοῦ τῆς Πρωσίας, θαυμάζει τό τρομακτικό μεγαλεῖο μιᾶς μαύρης τρύπας και «χλευάζει» τό ὅτι, ἐνῶ ἡ κβαντική μέ τίς πολλές ἐφαρμογές της κάνει τή ζωή μας ἁπλούστερη καί εὐκολότερη, ἐμεῖς δέν τήν καταλαβαίνουμε. Κι εδῶ χρησιμοποιεῖ μία παρομοίωση πού παραπέμπει εὐθέως στήν ταινία «Ὀδύσσεια τοῦ διαστήματος 2001».
Τί ἀποκόμισα διαβάζοντας αὐτό τό βιβλίο; Ἄς ξεκινήσω ἀπό τό μεγαλύτερο κεφάλαιο, αὐτό τῆς κβαντικῆς. Ἐδῶ διάβασα ἕνα ἀπολαυστικό μυθιστόρημα, μέ γνωστούς ἐπιστήμονες παρουσιασμένους μέ ἐντελῶς ἀνθρώπινα χαρακτηριστικά (μεθύστακες, ἄπιστοι, κακεντρεχεῖς), μέ πλῆθος ἱστορικές ἀναφορές γιά μιά ἐποχή πού ἄλλαξε ἄρδην τήν πορεία τῆς φυσικῆς καί τῆς ἀνθρωπότητας. Στήν ἱστορία τῆς χημείας θυμήθηκα τό κυάνιο καί τίς ἰδιότητές του, διάβασα γιά τούς ἐπιστήμονες, τίς χρήσεις ἀλλά καί τούς χρῆστες τοῦ κυανίου. Ἔμαθα πολλά γιά τήν ἐφαρμογή του στή ζωγραφική ἀλλά καί στό Ἄουσβιτς. Ἡ ἱστορία τοῦ Σβάρτσιλντ ἔχει ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον, τόσο για τό ὅτι ὁ ἄνθρωπος αὐτός ἦταν τόσο ταγμένος στήν ἐπιστήμη του ὥστε δέν τήν παράτησε οὔτε στόν πόλεμο, ὅσο καί γιά τήν ἀδυναμία του νά ἀποδεχθεῖ τίς ἴδιες του τίς λύσεις. Μέ συγκίνησε ἡ ἱστορία τοῦ Γκρότεντικ. Πέρα ἀπό τήν ἐπαφή μέ τόν ἀχανή κόσμο τῶν μαθηματικῶν, εἶδα ξανά πόσο εὔκολα διασχίζεται τό ὅριο μεταξύ ἰδιοφυίας καί τρέλας. Καί φυσικά μέ γοήτευσε ἡ σοφία τοῦ κηπουροῦ.
Ἕνα ὑπέροχο βιβλίο, στό ὁποῖο θά ἀνατρέχω τακτικά καί τό ὁποῖο σᾶς συνιστῶ μέ ἐνθουσιασμό.
