Fusion, Oppenheimer (2020), dir. Christopher Nolan
γράφει ο Γιάννης Σταματίου
Στην τελευταία ιστορία της Επικίνδυνης Αποστολής, ο Ίθαν Χαντ αντιμετωπίζει τη νέμεση των επιλογών του ανθρώπινου είδους και καταλαβαίνει πώς αυτές ακριβώς οι επιλογές είναι που καθιστούν κάποιον άνθρωπο – ή όχι.
‘’Δεν θα το φοβηθούν, μέχρι να το καταλάβουν. Και δεν θα το καταλάβουν, μέχρι να το χρησιμοποιήσουν’’.
- Robert Oppenheimer, Oppenheimer, dir. Christopher Nolan (2023)
Μπορεί αυτή η φράση του ίδιου του Οπενχάιμερ, η οποία κρύβει μέσα της όλη τη δύναμη όχι μόνο της ταινίας – ιστορίας για τον άνθρωπο και την τραγική του φύση, του Κρίστοφερ Νόλαν, αλλά και των καιρών μας – ίσως και κάθε καιρού, διαχρονικά, μπορεί κανείς να πει – να μην ακούγεται άμεσα στην καινούργια και (πιο) τελευταία ιστορία της Επικίνδυνης Αποστολής του Τομ Κρουζ, όπως δεν ακούγεται άμεσα σε κάθε δρόμο, κάθε σπίτι, κάθε οθόνη και σύστημα υπολογιστή, κάθε οθόνη συσκευής κινητού, σε κάθε χτύπημα πλήκτρου ή άγγιγμα οθόνης αφής, αλλά δεν θα μπορούσαμε να βρούμε άλλη φράση πιο κατάλληλη για όλα τα παραπάνω και όσα ζούμε και βιώνουμε σήμερα.
Και ακόμα, μπορεί η συγκεκριμένη ταινία, όπως και οι προκάτοχοι και οι αντίστοιχα φτιαγμένες, επιφανειακά και να μας αφήνει, τουλάχιστον κάποιους από εμάς, θέλοντας περισσότερο, και όσον αφορά το θέμα αλλά και το συναίσθημα, μπορεί να μοιάζει να αποτελεί όσον το δυνατόν καλύτερα συντεθειμένο και εμπνευσμένο δημιούργημα όπου μοιάζει να μην σταματάς να συναντάς το Oppenheimer (2023), το Terminator: Judgement Day (1991), ακόμα και το The Thing (1982) του Τζον Κάρπεντερ – όχι, δεν μιλάμε για αντιγραφή, η δημιουργία και η τέχνη έχει τον διάλογο μέσα της -, μπορεί οι κλασσικές αφηγηματικές τεχνοτροπίες – στερεότυπα – όπως οι αδηφάγοι, ψυχροί περισσότερο από τη στέπα της ταινίας, στυγνοί, δίχως ούτε μια σταγόνα συναισθήματος Ρώσοι, ακόμα και εκεί που οι υπόλοιποι πράκτορες, σαν αυτούς, σπάνε, ή η τελική αντιμετώπιση του βαθιού κοινωνικού προβλήματος όχι να αντιμετωπίζεται, αλλά να μην περιέχει καν τη συμμετοχή απλών ανθρώπων, αλλά να περιμένει κανείς τη σωτηρία του κόσμου και των μελλοντικών γενιών από έναν και μόνο, στα πρότυπα υπερήρωα, χαρακτήρα, μπορεί όλα αυτά, αλλά όλα αυτά δεν αρκούν για να αναιρέσουν πώς, έστω και με τον χαρακτήρα που αναφέρεται, η ιστορία αυτή έχει ως κέντρο και μιλά για κάτι βαθιά σημαντικό, καίριο και – διαχρονικά – επίκαιρο.
Ίσως όταν ο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ να έφτιαχνε τη βόμβα να μην είχε στο μυαλό του ως μοναδικό αναπόφευκτο αποτέλεσμα την ‘’αλυσιδωτή αντίδραση που κάποια στιγμή αναπόφευκτα θα καταστρέψει τον κόσμο’’, ίσως να πίστευε, εσφαλμένα, πως εάν ο άνθρωπος έρθει αντιμέτωπος με το πόσο ικανός είναι για τη μεγαλύτερη καταστροφή να συγκλονιζόταν τόσο πολύ που αυτό να τον έστρεφε στο να αναζητήσει πιο ειρηνικούς τρόπους για ευημερία και δημιουργία μακριά από καταστροφική τάση και φύση, ίσως να ήθελε να φέρει τον κόσμο που κατέκλυζε κάθε όνειρο και κάθε στιγμή που ανοιγόκλεινε τα μάτια του, από τον κόσμο των αισθήσεων και την όχι απτή, στην πραγματικότητα που αντιλάμβανόμαστε άμεσα και υλικά, και έπειτα να βίωσε με τον χειρότερο τρόπο τη συνέπεια της εμμονής και της πράξης του, καταλαβαίνοντας ακριβώς τί πραγματικά έκανε, και τη σημασία της φράσης, που βάζει στην ομώνυμη ταινία ο Νόλαν, από τον, αρχικά συνεργάτη, του επιστήμονα:
“Μέχρι κάποιος να φτιάξει μια μεγαλύτερη βόμβα’’
- Edward Teller, Oppenheimer (2023)
Δεν θα κάνουμε ανάλυση του έργου του συγκεκριμένου σκηνοθέτη εδώ, αλλά δεν μπορούμε να μην αναφέρουμε το ότι ο Κρίστοφερ Νόλαν, μέσα στα υπόλοιπα που τον χαρακτηρίζουν για το έργο του, είναι ένας απίστευτα επίκαιρος, όσον αφορά το βάθος των θεματικών των ιστοριών του, δημιουργός. Τόσο με το Memento (2000), το Inception (2010), με τον άνθρωπο που, δίχως να μπορεί να διαχειριστεί το βάρος, τη σημασία, την αιτία – τραύμα – αποτέλεσμα της πραγματικότητάς του στρέφεται στη λύθη και την κατασκευή μιας άλλης πραγματικότητας – φούσκας, που όμως αληθινά δεν πρόκειται παρά για μια εφιαλτική δύνη και στη συνέχεια αυτοτιμωρία – αν πάρουμε υπόψη την εποχή και τα χρόνια, συσχετίζοντάς τις δύο ιστορίες με την απαρχή του ίντερνετ και το ξεκίνημα της εποχής που ο άνθρωπος άρχισε να μπαίνει δίχως να μπορεί να κρυφτεί στην εποχή της κρίσης του, κάτι που ακόμα και τώρα βιώνει -, με την δημιουργία του Dunkirk (2017), ταινία που άρχισε να δουλεύει πριν επισημοποιηθεί το Brexit, βάζοντας τα πραγματικά γεγονότα της πόλης της Γαλλίας και την κοινωνική τους σημασία ως μεταφορά και συμβολισμό για την ίδια ακριβώς κατάσταση και σημασία και τα όσα τραβάνε όχι όσοι παίζουν παιχνίδια ζωών και κέρδους πάνω του, αλλά ο απλός λαός, ο οποίος σηκώνει στις δικές του πλάτες τόσο τον εαυτό του, όσο και με ανιδιοτέλεια, τον συνάνθρωπό του, το δικό σπίτι του, με την ανθρωπιά και τη θυσία να ξεπερνά το φόβο, όσο και με το Tenet (2020), ταινία που επίσης δημιουργήθηκε πριν τα εφιαλτικά γεγονότα της καραντίνας και του ξεσπάσματος του πολέμου της Ρωσίας με την Ουκρανία, με ό, τι αυτό συνεπάγεται, κοινωνικά, πολιτικά, ανθρώπινα. Όταν έκανε λόγο πιο έντονα για το που οδηγούμαστε ως άνθρωποι με βάση τις επιλογές και τα όσα κάνουμε, με αποτέλεσμα, όχι απλά τη δική μας ζωή, αλλά τα παιδιά μας, αυτούς που θα έρθουν μετά από εμάς, βιώνοντας μη αναστρέψιμα (;) τα αποτελέσματα των πράξεων μας.
Το ίδιο, λοιπόν, έκανε και με το Oppenheimer, το οποίο είχε, κλείνοντας το μάτι, προαγγείλει και άμεσα στο Tenet, βάζοντας τον άνθρωπο αντιμέτωπο με τον, εν δυνάμει ικανό για τη μεγαλύτερη καταστροφή, εαυτό του, ο οποίος και όσα έχει κάνει και κάνει αυτή τη στιγμή, να οδηγούν μαθηματικά στην ίδια την καταστροφή. Πώς και με ποιόν τρόπο συσχετίζεται αυτό με αυτά που βιώνουμε τώρα και με την καινούργια κλασσική αμερικάνικη κατασκοπική περιπέτεια του Τομ Κρουζ;
Ναι. Με το AI.
“Skynet’’, ‘’Rehoboam’’, ‘’AntiGod’’, με όποια ονομασία και αν έχει σε ταινίες (επιστημονικής φαντασίας), που ολοένα μοιάζουν απόλυτα πραγματικές, ή με οποιοδήποτε κωδικό όνομα προγράμματος και αν προσδιορίζεται, η Τεχνητή Νοημοσύνη μπορεί να παραλληλιστεί και πράγματι είναι η ‘’(μεγαλύτερη) βόμβα’’ της εποχής μας.
Η αλήθεια, σύμφωνα και με μαρτυρίες, λεγόμενα, εμπειρίες, και ιστορικά λεγόμενα, πως ο κόσμος δεν κατάλαβε ποτέ τι ακριβώς έκανε, τί του συνέβη, σε τί κόσμο ζούσε πλέον, μετά την ‘’επιτυχία’’ του προγράμματος Μανχάταν και την κατασκευή της πυρηνικής βόμβας. Πολύς κόσμος μπορεί μάλιστα να μην το κατάλαβε ούτε έπειτα, άλλος πάλι να δέχθηκε τη νέα πραγματικότητα, αλλά δεν μπορεί κανείς να αρνηθεί πως ζούσαν στον κόσμο της. Το ίδιο και οι επόμενες γενιές, το ίδιο και όσοι ζούμε τώρα, το ίδιο και όσοι γεννιούνται αυτήν την στιγμή, και θα γεννηθούν.
The bombs (left to right: Skynet from Terminator, 1984 Rehoboam from Westworld, 2020, The Entity from Mission Impossible, 2025, Mother from Alien, 1979 the Machine from Oppenheimer, 2023)
Το ότι οι άνθρωποι, βιώνοντας την ζοφερή πραγματικότητα της δημιουργίας του πράγματος που είναι ικανό να καταστρέψει τα πάντα, θα συνειδητοποιούσαν την καταστροφή για την οποία έχουν φτάσει να είναι ικανοί, με συνέπεια να θελήσουν να στραφούν στην ανθρωπιά, την αγάπη και την ομορφιά, προφανώς, αν ήταν ποτέ πράγματι υπό επεξεργασία με πραγματικό σκεπτικισμό, μπορούμε να πούμε πως δεν αντιστοιχεί σε καμία πραγματικότητα. Και ότι η δημιουργία μιας τέτοιας καταστροφικής δύναμης – ή μάλλον, η προσαρμογή της με τέτοιον τρόπο ώστε να δώσει στον άνθρωπο την δυνατότητα να τη χρησιμοποιήσει – θα βοηθούσε με οποιονδήποτε τρόπο τον άνθρωπο, μπορεί κανείς να πει πως ποτέ δεν είχε ούτε μία πιθανότητα να ισχύει. Και αυτό ίσως για τον λόγο ότι δεν είναι δύναμη, την οποία ο άνθρωπος είναι σε θέση να διαχειριστεί με καθαρά αγνό κίνητρο. Ήταν στην φύση του ανθρώπου, ως είδος, να καταφέρει να φτάσει στο να την αγγίξει, να την ‘’διαχειριστεί’’, με όλες τις συνέπειες που είχε. Αν δεν ήταν δεν θα είχε καταφέρει να φτάσει σε αυτό. Και αυτό δεν είναι ούτε δικαιολογία, ούτε απλή πίστη σε κάτι μεταφυσικό, όπως η μοίρα. Δεν θα πούμε πως ο άνθρωπος δεν έπρεπε ποτέ να φτάσει σε κάτι τέτοιο. Αν δεν έπρεπε δεν θα είχε φτάσει. Δεν θα πούμε όμως ούτε πως αφού έγινε, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα πια.
Αλλά ας μιλήσουμε λίγο πιο άμεσα για την σημασία της Τεχνητής Νοημοσύνης και τον παραπάνω συσχετισμό.
Αρχίζοντας από το φαινομενικό της δημιουργίας τoυ AI ως δύναμη – βοήθεια στον άνθρωπο και στην κοινωνία που φτιάχνει κάθε μέρα, προσφέροντάς του μεγαλύτερη ταχύτητα, μεγαλύτερο εύρος, γρηγορότερη επίλυση, άμεση απάντηση. Κάτι που, ας μην γελιόμαστε, είχε αρχίσει να πραγματοποιείται ήδη πριν αυτό που ονομάζουμε ίντερνετ γίνει προσβάσιμο στον καθημερινό άνθρωπο. Γιατί ο άνθρωπος χρειάζεται το AI; Η απάντηση που συχνά ακούς μπορεί να είναι ‘’μα φυσικά γιατί προσφέρει περισσότερες επιλογές, πιο γρήγορες, μεγαλύτερη προσβασιμότητα, έτοιμες απαντήσεις’’, ‘’διευκολύνει την αναζήτηση σε καιρούς που όλοι ζητούν συνεχώς περισσότερο, μεγαλύτερο, γρηγορότερο, καλύτερο’’. Και όχι, το τελευταίο δεν είναι ψέμα. Όπως δεν ήταν ψέμα πως η ‘’βόμβα’’ θα βοηθούσε τον πρώτο που θα την έφτιαχνε να καταστρέψει πόλεις και λαούς με τέτοιον τρόπο που όποιος το μάθαινε ή το έβλεπε μπροστά στα μάτια του θα ήθελε να τα βγάλει.
The Entity, Mission Impossible: The Final Reckoning (2025), dir. Christopher McQuarrie
Δεν θα επεκταθούμε πολύ σε θέματα που αφορμούνται από τις συνέπειες της αλληλεπίδρασης του AI με τον άνθρωπο. Η αδυναμία κρίσης και κατανόησης της αλήθειας και την διαχώρισή της από την ψεύτικη πληροφορία και δημιουργία και το πώς πλέον μπορεί ο οποιοσδήποτε να χειριστεί την συγκεκριμένη κατάσταση με οποιοδήποτε, προσωπικό και μη, όφελος, η αδυναμία επεξεργασίας του χάους πληροφοριών που πλέον συγκεντρώνεται, όχι στον ιστό, αλλά μέσα στον ίδιο τον εγκέφαλο όλων όσων τις δεχόμαστε, στο πώς ο άνθρωπος πλέον δεν κρίνει στην σκέψη του, αλλά καταναλώνει και τη σημασία που αυτό έχει, όχι απλά για ένα ήδη ανεπτυγμένο και, με κάποια βήματα στη ζωή άτομο, αλλά ειδικά για το άτομο και τις γενιές που γεννιούνται αυτόματα μέσα σε αυτήν την πραγματικότητα. Ούτε το πώς ο άνθρωπος δεν ζητά και δεν θέλει πια το συναίσθημα, την δημιουργία, την ένωση, τη ζωή, αλλά το ότι αναπτύσσεται με ακρίβεια πια με βάση το ότι εφόσον καταναλώνει, τρώει περισσότερο, ακριβότερα έχει μεγαλύτερη αξία. Ούτε το ότι εκατομμύρια άνθρωποι χάνουν, εκτός από την ανθρωπιά της δημιουργίας, του συναισθήματος και της σκέψης μέσα σε αυτό, δουλειές και τρόπους στήριξης της ζωής τους. Και δεν θα μιλήσουμε πολύ ούτε για τις κραυγές προειδοποίησης επιστημόνων σχετικά με το πόσο υπαρκτή είναι η πιθανότητα – ή αλλιώς η οδός με μαθηματική ακριβεία – στην απόκτηση συνείδησης και αυτογνωσίας της Τεχνητής Νοημοσύνης και στο σημείο όπου αυτή θεωρήσει τον άνθρωπο ως κατώτερο ον ή, ακόμα, και αναγκαίο προς εξαφάνιση. Το τελευταίο, όσο και αν ακούγεται σενάριο βγαλμένο από όλες τις προαναφερθείσες ιστορίες, διευκρινίζουμε πως δεν πρόκειται για μια τέτοια αναφορά. Αλλά και μόνο που χρειάζεται να κάνουμε αυτήν την διευκρίνιση ή κάποιοι θεωρήσουν πως πρόκειται για σενάριο ψεκασμένων ή συνωμοσιολογίας λέει πολλά.
Προφανώς, δεν περίμενε ο άνθρωπος ως είδος την ευρεία χρήση της Τεχνητής Νοημοσύνης για να αρχίσει να οδεύει σε αυτό το σημείο.
Δεν είναι η αιτία και το κέντρο του προβλήματος η Τεχνητή Νοημοσύνη. Όπως δεν ήταν και η ‘’δημιουργία’’ της ατομικής βόμβας από μόνης της.
Αν υπάρχει κάποιο πρόβλημα, κάτι βαθιά άρρωστο, είναι ο λόγος για τον οποίο, όχι δημιουργήθηκαν, αλλά χρησιμοποιήθηκαν και χρησιμοποιούνται με τον τρόπο που χρησιμοποιούνται. Ο λόγος για τον οποίο η Τεχνητή Νοημοσύνη έχει προσκολληθεί τόσο γρήγορα πάνω στον άνθρωπο, ο οποίος, ηθελημένα, επιτρέπει να μετατραπεί όλο και περισσότερο σε ένα ον δίχως συναίσθημα, δίχως κρίση, δίχως διεκδίκηση, δίχως βούληση, δίχως αγάπη, δίχως δικαίωμα, δίχως ζωή, δίχως ύπαρξη. Και είναι ο ίδιος λόγος για τον οποίο βιώνουμε όλη την καταστροφή και την κρίση που βιώνουμε. Ο ίδιος λόγος που κάνει τον άνθρωπο όχι μόνο να ακολουθεί χωρίς αντίσταση όσα του επιβάλλονται στερώντας του τη φύση, την ανθρωπιά, τα δικαιώματα, την ελευθερία, την ζωή του, αλλά και που μάλιστα φαίνεται να έχει πεισθεί πως αυτή η απανθρωπιά και η απομάκρυνση από οτιδήποτε κάποτε τον έκανε να είναι πράγματι ‘’άνθρωπος’’ είναι κομμάτι της φύσης του, αλλά ακόμα και αν δεν είναι δεν μπορεί να κάνει κάτι για να το αλλάξει.
Μπορεί κανείς να πει ότι αυτό φαντάζει απαισιόδοξο, μα στην πραγματικότητα νιώθω ότι αυτήν την στιγμή και σχετικά με τον άνθρωπο που καθημερινά υπάρχει αλλά και δημιουργείται, και ειδικά κάθε στιγμή που περνά, δεν μιλάμε για μια άρνηση αντιμετώπισης του πόνου και προσπάθειας φυγής, αλλά ούτε και για μια εναπόθεση και προσπάθεια αποποίησης του λόγω της δυσκολίας. Πλέον νιώθω πως βρισκόμαστε σε μια τόσο ακούσια και όχι ηθελημένη, όσο και συνειδητή αποδοχή της καταστροφής και του πόνου ως φυσιολογική πορεία, όχι απλά επιβαλλόμενη, αλλά φυσικής ροής της ανθρώπινης φύσης. Και όχι γιατί θεωρούμε πως έτσι επιβιώνουμε. Μοιάζει να έχουμε παρέλθει ακόμα και αυτό το σημείο. Αλλά γιατί θεωρούμε πως έτσι είμαστε.
Αυτό που έχει γίνει, έχει γίνει. Και, όπως, αναφέρθηκε και πριν, δεν θα πούμε πως ο άνθρωπος δεν έπρεπε να φτάσει σε αυτό το σημείο. Το ότι έχει φτάσει σε αυτό το σημείο, και μοιάζει να βαδίζει μαθηματικά προς την μεγαλύτερη αυτοκαταστροφή του δεν έγινε χωρίς λόγο, αλλά αντίθετα φαίνεται πως έχει χτιστεί, και συνεχίζει να χτίζεται με ακρίβεια για συγκεκριμένους λόγους της πορείας της ανθρωπότητας μέσα στους αιώνες. Κάτι τέτοιο, δεν αποτελεί φράση – δικαιολογία για τον άνθρωπο ώστε να δεχθεί με ματαιότητα τις συνέπειες των πράξεων που ο ίδιος έφερε στην πραγματικότητα. Είναι μια φράση που δηλώνει κατανόηση και αποδοχή αυτών ακριβώς των πράξεων και των λόγων για τους οποίους αυτές έγιναν. Και πάνω από όλα, μια υπόσχεση και μια αποδοχή, στην πράξη, της ευθύνης που ο άνθρωπος έχει.
Να καταλάβει τον εαυτό του. Αυτά που νιώθει. Να αντιμετωπίσει το τραύμα του. Το τραύμα όσων του επιβλήθηκαν χωρίς τη θέλησή του, αλλά και το τραύμα των όσων έκανε καταδικάζοντας τον εαυτό του, και τους επόμενους, τα παιδιά του. Να κάνει κάτι για να αλλάξει την πραγματικότητα της κάθε βόμβας που δημιούργησε. Και στην πραγματικότητα, όχι γι’ αυτόν. Όλο αυτό ποτέ δεν είχε να κάνει με τον άνθρωπο που αυτήν την στιγμή πατά σε αυτόν τον κόσμο και βιώνει αυτά που βιώνει. Η τελευταία νέμεσις του ανθρώπου δεν έρχεται ποτέ στον ίδιο. Έρχεται ακριβώς σε αυτούς που θα έρθουν μετά. Αυτούς, που, όπως αναφέρεται στον όρκο της μυστικής υπηρεσίας στην ταινία Mission Impossible: The Final Reckoning, ‘’δεν θα γνωρίσουμε ποτέ’’. Και αυτή είναι η έσχατη τιμωρία.
Γιατί η πραγματικότητα είναι πως ο άνθρωπος μπορεί να μοιάζει πως έχει απομακρυνθεί πλέον όσο ποτέ άλλοτε από αυτό που θα λέγαμε ότι τον καθιστά να είναι πράγματι άνθρωπος, τα συναισθήματά του. Μοιάζει να μην είναι στη φύση του η δημιουργία, η αγάπη, το χάδι, το δάκρυ, η ψυχή, αλλά η καταστροφή, ο κανιβαλισμός, το μίσος.
Αλλά στην πραγματικότητα αυτό που κάνει τον άνθρωπο να είναι ικανός για τη μεγαλύτερη καταστροφή είναι αυτό ακριβώς που τον καθιστά ικανό για τη μεγαλύτερη αγάπη, ανθρωπιά και ομορφιά.
Και είναι στο χέρι του η επιλογή μεταξύ του θανάτου ή της ζωής. Του μαχαιρώματος ή της αγκαλιάς.
Είναι στο χέρι του να γίνουμε πρωταγωνιστές στη ζωή μας. Στη δική μας ζωή. Για την ζωή των επόμενων, πριν η αποστολή γίνει πραγματικά αδύνατη.
“Είναι η βόμβα που ποτέ δεν εξερράγη. Ο κίνδυνος που κανείς δεν ήξερε πώς ήταν αληθινός. Αυτή είναι η βόμβα με την πραγματική δύναμη να αλλάξει τον κόσμο. Είμαι ο πρωταγωνιστής’’.
- The Protagonist, Tenet (2020), dir. Christopher Nolan
