Αν διαλέγαμε κινηματογράφο με βάση τα βραβεία, τα μάτια μας θα παράμεναν
εντυπωσιασμένα στα χρυσά αγαλματίδια και χρυσά γλυπτά παρά θα ρουφούσαν από τις
κινηματογραφικές ταινίες, έργα τέχνης. Η ιστορία του σινεμά και των φεστιβάλ
του έχει να επιδείξει το εξής φαινόμενο. Τα βραβεία δεν επιβεβαιώνουν (πάντα)
το επίπεδο δυναμικής και ποιότητας ενός έργου, αλλά περισσότερο μοιάζει
(δυστυχώς) με μια μέθοδο ώθησης με συγκεκριμένες κάθε φορά πολιτικές,
αισθητικές, κοινωνικές προθέσεις προς εκπλήρωση συμβάσεων.
Επίσης στην τέχνη υπάρχουν κλιμακωτά στο βάθρο της δημιουργίας οι
μεγαλοφυείς, οι ιδιοφυείς και οι μεγάλοι καλλιτέχνες ή τεχνίτες (βγάζοντας την
μετριότητα και την κακή τέχνη από τούτο το βάθρο – μιας και μας είναι αδιάφορα
επί τούτου). Οι μεγαλοφυείς κάνουν τομές, οι ιδιοφυείς φτάνουν προς αυτές
αδυνατώντας να τις κάνουν, οι μεγάλοι δημιουργούν μαεστρικά έργα είναι αλήθεια,
στα ήδη δεδομένα όμως όρια, δίχως υπέρβαση διανοητική, υπέρβαση ουσίας, δίχως
ξεπέρασμα του ζητουμένου που έθεσαν εξ αρχής, στο μυαλό τους και το μεταποίησαν
(ή προσπάθησαν να το κάνουν) σε έργο τέχνης. Φυσικά και δύνανται να βάζουν σε
λειτουργία το συναίσθημα και τη νόηση του θεατή, τον ξεκουνάνε από τον καναπέ
του, μα δεν του δίνουν όλα τα εργαλεία για να διώξει από πάνω του τις ήδη
γνωστές (ή άγνωστες) συμβάσεις του. Αισθητική απόλαυση ναι, μα νοητική
(ουσιαστική) υπέρβαση όχι.
Ο Τούρκος Nuri Blige Ceylan με πάμπολλα βραβεία από τις Κάννες, φεύγει
με την «Χειμερία Νάρκη» και με τον Χρυσό Φοίνικα αλλά δεν τολμάει το
ακατόρθωτο. Εμμένει σε μια αναλυτική δραματική απεικόνιση μιας κοινωνίας, χωρίς
όμως να θέλει ή ενδεχομένως να μπορεί, να συγκρουστεί απόλυτα με τις ρίζες –
που και ο ίδιος κρίνει αρνητικά.
Δράμα δωματίου – με τους τοίχους και να συμπιέζουν και να δίνουν αέρα
στους χαρακτήρες – με βάρος στην θεατρικότητα παρά την κινηματογραφική γραφή
και τις δυνατότητες της, με ένα σενάριο βασισμένο στους διαλόγους σε μορφή
συζητήσεων και μια ξέχειλη δυστυχώς ουσιαστική ανάλυση και μελέτη των δεδομένων
που δεν καταλήγει σε ένα ζητούμενο, αυτό που επι 3 ώρες, γυροφέρνει μα
δυσκολεύεται να το αγγίξει στην πλέρια του μορφή. Θα μπορούσα να πω ότι πολλές
φορές εφαρμόζει μια άσκηση ύφους, με ασάφεια στο τελικό συμπέρασμα (όχι ως
στόρι – δεν μας ενδιαφέρει η διδακτικότητα επί του προκειμένου) μα ως σκέψη, ως
ερώτημα, ως αισθητική και νοητική υπέρβαση.
Στο πρόσωπο όλων των χαρακτήρων – με κυρίαρχο τον διανοούμενο και πλούσιο
Αιντίν που πορεύεται χαρούμενος μέσα στην θλίψη του, – απεικονίζεται η
χαρτογράφηση αξιών, ηθών, παραδόσεων της τουρκικής κοινωνίας, στη βάση των
ταξικών αντιθέσεων που από την αρχή της ταινίας ο Ceylan τις τοποθετεί με συμπυκνωμένη ευθύτητα και
καθαρότητα. Η υποκρισία, η συναισθηματική κενότητα, η εγωκεντρική γαλήνη, η
ατομική απομόνωση, η μικροαστική – και άρα κάλπικη – μεγαλοψυχία, οι κρυφές
επιθυμίες, οι ανέπαφες σχέσεις, πλευρές
αρχών δηλαδή μιας τάξης (της άρχουσας) που χωνεύει την κενή ζωή της και
αναμασιέται μέσα σε μια «χειμερία νάρκη». Υπάρχει μια επιφάνεια και υπάρχει ένα
βάθος. Δυο επίπεδα. Το ένα αποκρύπτει το άλλο. Το βάθος είναι ο πόνος των
βασικών χαρακτήρων, η ανουσιότητα της ύπαρξης και της θέσης τους σε ένα κόσμο
κοινωνικά τσακισμένο (των φτωχών – με δυο σκηνές απίστευτης δύναμης – το παιδί
που λιποθυμάει και η αξιοπρέπεια του πατέρα μπρος στην ψυχική εξαγορά) που
σιγοκαίει και κάθε τόσο ξεπετάγεται, χωρίς όμως να καταλήγει πουθενά ή να είναι
σχετικά αδιάφορο. Στον κοινωνικό αυτόν χειμώνα, λοιπόν, ο Ceylan, και κρίνει, και δείχνει οικείους τούτους
τους ανθρώπους, φορείς αυτών των αρχών, δίνοντας μας όμως μη αιχμηρά εργαλεία
για να κρίνουμε. Έτσι εμμένουμε μαζί του στην συναισθηματική και απεικονιστική
πρόθεση του, με ίσως κάπως ανώδυνη – αισθητικά, κοινωνικόπολιτικά, φιλοσοφικά –
μορφή, δίνοντας κάποια στίγματα και όχι πλέγματα διαλεκτικών ιδεών.
Πολλά τα αισθητικά του και μορφικά του προτερήματα. Με κυρίαρχα δύο.
Διάλογοι: Ευφυέστατοι με μια λέξη. Είναι το κυρίως αφηγηματικό εργαλείο
και είναι βαθιά μελετημένο, διαλεκτικά δομημένο στο να καταλήγει σε
συμπεράσματα και συνθέσεις ή μη, στο να δημιουργεί επιμέρους αναζητήσεις και
προβληματισμούς στο κοινό. Η καθημερινότητα με τους συναισθηματικούς σκοπέλους,
μέσα από την σύγκρουση των χαρακτήρων αναβαθμίζονται σε υπαρξιακού και
φιλοσοφικού τύπου αναζητήσεις πάνω στην θέση του κάθε ανθρώπου στην κοινωνία,
με αργό, κλιμακωτό, συγκρουσιακό αλλά και ταξικό τρόπο.
Οι χαρακτήρες και η εξαιρετική ερμηνεία των ηθοποιών: Εδώ ο Ceylan, δείχνει την σκηνοθετική του δεινότητα.
Φτιάχνει αρχέτυπους χαρακτήρες που τους εξελίσσει σε παράλληλο χρόνο με το
στόρι της ταινίας. Δεν γνωρίζουμε το παρελθόν, ούτε τις προθέσεις τους.
Προοδευτικά μαθαίνουμε τις σχέσεις των χαρακτήρων (άνδρας – γυναίκα – αδελφή),
εν μέσω εξέλιξης των φιλμικών γεγονότων, των
καθημερινών τους πράξεων και συζητήσεων. Για να σηκώσει τούτο το βάρος,
ο δημιουργός δίνει στους ηθοποιούς την δυνατότητα να ντύσουν αυτούς τους
χαρακτήρες με ένα πλέγμα εκφράσεων και βαθιών ανθρώπινων αμφιβολιών, ενοχών και
εσωτερικών διεργασιών. Η υποκριτική είναι και το καταλυτικό εργαλείο εξέλιξης
και αποθέωσης του φιλμ.
Τι είναι όμως αυτό που μένει; Όσο περνάει η απόσταση από την προβολή, δεν
μοιάζει με «σύλληψη» που θα γεννήσει ένα ογκολιθικό έργο τέχνης βαθιάς
αισθητικής ουσίας (φυσικά μιλώντας και κρίνοντας έχοντας στο μυαλό πως ανήκει
στον υψηλού επίπεδου κινηματογράφο ή αλλιώς σινεφίλ), μα μοιάζει περισσότερο με
ένα πλέγμα αναζητήσεων του σκηνοθέτη που δεν βρήκαν την κατάλληλη έξοδο για να
εκφραστούν.
