HomeCinemaΕξώστης ΘΦροϋδική Ψυχώ-ανάλυση | Ένα βαθύτερο βλέμμα στην...

Φροϋδική Ψυχώ-ανάλυση | Ένα βαθύτερο βλέμμα στην ταινία Ψυχώ του Alfred Hitchcock

Πολλές φωνές έχουν διαμορφωθεί και πολλές συζητήσεις έχουν γίνει στο πεδίο της κινηματογραφικής θεωρίας αναφορικά με το ρόλο και την επιρροή της φροϋδικής ψυχανάλυσης στο σινεμά. Ειδικότερα, οι θεωρίες του Sigmund Freud εφαρμόστηκαν πιο συστηματικά πάνω σε κινηματογραφικά κείμενα μετά τη μετά-στρουκτουραλιστική επανάσταση στη θεωρία κατά τη δεκαετία του 1970, καθώς θεωρητικοί εφάρμοσαν το οιδιπόδειο δράμα σε ποικίλες αφηγήσεις κλασικών ταινιών και όλες εμφάνιζαν μια οιδιπόδεια δομή.
1 Σαφώς, οι έννοιες και οι αντίστοιχες θεωρίες του ασυνείδητου, της οιδιπόδειας κρίσης, του ναρκισσισμού, του ευνουχισμού και της υστερίας έχουν εντοπιστεί κατά κόρον σε θεωρητικές κινηματογραφικές αναλύσεις. Εντούτοις, εμείς θα ερευνήσουμε κυρίως την εφαρμογή της φροϋδικής σεξουαλικότητας σε μία από τις πιο ευρέως διαδεδομένες ταινίες του Alfred Hitchcock, το Ψυχώ (1960).

Σύμφωνα με την Barbara Creed, ο κεντρικός χαρακτήρας της ταινίας, Norman Bates αποτελεί ένα εξέχον παράδειγμα κινηματογραφικού ήρωα που αποκαλύπτει το τι μπορεί να συμβεί σε ένα αγόρι, αν αποτύχει να λύσει το οιδιπόδειο σύμπλεγμα.
2 Ταυτόχρονα, η θεωρητικός του φεμινισμού Laura Mulvey υποστηρίζει πως τα έργα του Hitchcock εικονοποιούν εξαίρετα τις φροϋδικές έννοιες του φετιχισμού και της ηδονοβλεψίας ως αντιστάθμισμα του φόβου του ευνουχισμού.3 Πώς, λοιπόν, ένας από τους πιο διάσημους ψυχασθενείς του σινεμά, ο Bates, κατορθώνει μέσα στο αφηγηματικό σύστημα να υποτάσσεται στη θεωρία του Freud;

Το
Ψυχώ αφορά μια νεαρή γυναίκα, τη Marion Crane (Janet Legh) που καταχράται ένα μεγάλο ποσό χρημάτων από το γραφείο όπου εργάζεται προκειμένου να καταφέρει να παντρευτεί με τον εραστή της, τον Sam (John Gavin) που αντιμετωπίζει οικονομικές δυσχέρειες. Διαφεύγει, λοιπόν, με τα χρήματα και γεμάτη αμφιβολίες και άγχος εντοπίζει ένα μικρό απόμερο ξενοδοχείο που ανήκει σε έναν ήσυχο, αλλά ιδιόρρυθμο ξενοδόχο, τον Norman Bates (Anthony Perkins). Ο Bates, όμως, δεν είναι αυτό που φαίνεται, καθώς κυριαρχείται από την προσωπικότητα της νεκρής μητέρας του. Τελικά, κατά τη διάρκεια ενός παραληρήματος ο ήρωας με την αμφίεση της μητέρας του σκοτώνει τη Marion και εξαφανίζει τα ενοχοποιητικά στοιχεία. Εντωμεταξύ, η αδερφή της ηρωίδας μαζί με τον Sam κι έναν ιδιωτικό ερευνητή (Martin Balsam) προσπαθούν να λύσουν το μυστήριο της εξαφάνισης της Marion διακινδυνεύοντας τη ζωή τους.

Αρχικά, απαραίτητο κρίνεται να καταστούν κατανοητές κάποιες θεωρητικές βάσεις της φροϋδικής ψυχανάλυσης που αφορούν τη σεξουαλικότητα, εφόσον σε αυτόν τον θεωρητικό άξονα θα κινηθεί η έρευνά μας. Σύμφωνα με τη Creed, το οιδιπόδειο σύμπλεγμα σχετίζεται άμεσα με την παιδική σεξουαλικότητα. Το αγόρι, λοιπόν, αναπτύσσει μια σχέση δυαδική ή αμφίδρομη με τη μητέρα του μέχρι που πρέπει να αφήσει την αγκαλιά της και να εισέρθει στον χώρο του νόμου και της γλώσσας. Έχει φτάσει η στιγμή που η δυαδική σχέση γίνεται τριαδική με την εμφάνιση μιας τρίτης μορφής, του πατέρα. Αυτό είναι το σημείο της οιδιπόδειας κρίσης. Το αγόρι απωθεί τον έρωτά του για τη μητέρα, επειδή φοβάται ότι ο πατέρας του θα τον τιμωρήσει, ίσως και να τον ευνουχίσει, δηλαδή θα τον μετατρέψει σε ένα όν όμοιο με τη μητέρα για την οποία αντιλαμβάνεται πως δεν έχει φαλλό. Το αγόρι κατανοεί πως μόνο όσοι έχουν φαλλό έχουν ισχύ και πως μια μέρα θα έχει μια δική του γυναίκα. Αυτή η διαδικασία σύμφωνα με τον Freud ονομάζεται «πρωταρχική απώθηση». Εντούτοις, η απωθημένη επιθυμία μπορεί οποιαδήποτε στιγμή να ανέβει στην επιφάνεια και να προκαλέσει μια προβληματική σχέση με τη μητέρα, ενώ το άτομο που δεν μπορεί να συμφιλιωθεί με τον δικό του/δικό της έμφυλο ρόλο στο κοινωνικό σύστημα (ενεργητικότητα για τα αγόρια και παθητικότητα για τα κορίτσια) μπορεί να καταλήξει υστερικό.
4

Από την παραπάνω ανάλυση, μπορούμε να κατανοήσουμε σε ένα πρώιμο επίπεδο το πώς αιτιολογούνται σύμφωνα με τον Freud τα βίαια ξεσπάσματα του Bates, αλλά και η εμμονή του με τη μητέρα του και η κυριαρχία της μητρικής προσωπικότητας πάνω στη δική του. Ο Bates δεν μπόρεσε να ξεπεράσει την επιθυμία του για τη μητέρα, όπως αιτιολογείται και στο τέλος της ταινίας από τον ψυχολόγο που καλείται να εξετάσει τον ψυχασθενή χαρακτήρα. Τα χρόνια που έζησε μόνος με την επίμονη και υπερπροστατευτική μητέρα του δημιούργησαν έναν ισχυρό δεσμό ανάμεσά τους και το αγόρι δεν κατάφερε να ξεπεράσει τη βαθιά συναισθηματική του εξάρτηση από εκείνη. Όταν μάλιστα η μητέρα έβαλε στη ζωή τους τον νέο της σύντροφο το αγόρι στάθηκε ανίκανο να αναγνωρίσει τον άνδρα ως πατρική φιγούρα, καθώς τον αντιμετώπιζε ως ανταγωνιστή στην καρδιά της μητέρας του και κατ' επέκταση ήταν ανήμπορο να φτάσει στο σημείο της πρωταρχικής απώθησης. Έτσι, δολοφόνησε τη μητέρα του και τον σύντροφό της και ουσιαστικά, ενστερνίστηκε ο ίδιος το ρόλο μιας γυναίκας καταπιεστικής που λειτουργούσε ακραία και δεσμευτικά για το παιδί της. Χαρακτηριστικό σημείο πλοκής που καταδεικνύει την εφαρμογή της διχασμένης προσωπικότητας του Bates είναι η στιγμή που ως άνδρας γνωρίζει τη Marion και έλκεται ερωτικά από αυτή, αλλά η προσωπικότητα της μητέρας δεν αργεί να κατακλύσει τη συνείδησή του και να απομακρύνει το αντικείμενο του ερωτικού πόθου του γιου της.

Ο Bates με την αμφίεση της μητέρας και κυριαρχημένος από τη συνείδησή της σκοτώνει βίαια την Marion και εξαλείφει από το εγγύς περιβάλλον του γιου της τη νέα ερωτική απειλή. Στη συνέχεια, επαναφέρει και πάλι τη δική του προσωπικότητα και έκπληκτος με τη βιαιότητα της μητέρας του προσπαθεί να καλύψει το έγκλημά της. Ένα επιπρόσθετο στοιχείο που υποδεικνύει την αδυναμία του χαρακτήρα να ξεπεράσει το οιδιπόδειο σύμπλεγμα εντοπίζεται όταν η αδερφή της Marion σε μια προσπάθεια να ανακαλύψει τι συνέβη καταφέρνει να μπει στο σπίτι του Bates και ανακαλύπτει το μεγαλοπρεπές δωμάτιο της μητέρας και το δωμάτιο του γιου που ταιριάζει περισσότερο σε παιδί παρά σε ενήλικο άνδρα, καθώς είναι γεμάτο με παιχνίδια.

Ωστόσο, το
Ψυχώ δεν περιορίζεται μόνο στο οιδιπόδειο σύμπλεγμα, αν και αυτό αποτελεί ίσως την πιο εμφανή φροϋδική θεωρία εντός του κινηματογραφικού κειμένου. Η Mulvey υποστηρίζει πως ο φόβος του ευνουχισμού στα αφηγηματικά συστήματα των ταινιών αντιμετωπίζεται κλασικά με δύο τρόπους: αφενός μέσω της φετιχιστικής σκοποφιλίας και αφετέρου μέσω της ηδονοβλεψίας και του σαδισμού.5 Αναλυτικότερα, η Mulvey θεωρεί πως η εικόνα της γυναίκας στο σινεμά υπάρχει ως θέαμα, δηλαδή ως αποδέκτης του θαυμασμού και της ερωτικής επιθυμίας που εναλλάσσεται ανάμεσα στον άνδρα ήρωα και τον άνδρα θεατή. Επομένως, προκειμένου να αποφευχθεί το άγχος του ευνουχισμού από τη γυναίκα ηρωίδα στην οθόνη ο αφηγηματικός κινηματογράφος έχει τη δυνατότητα να αντικαθιστά μέσω του φετίχ τον φαλλό που της λείπει (φετιχιστική σκοποφιλία).

Η διάσημη σκηνή της δολοφονίας της Marion στη μπανιέρα αποτελεί ένα εξαίρετο παράδειγμα φετιχισμού, καθώς ο Bates κινεί το μαχαίρι πάνω στο γυμνό της σώμα. Οι γρήγορες εναλλαγές των πλάνων του όπλου -που μπορεί να αναγνωριστεί ως φαλλικό σύμβολο- και των πλάνων που δείχνουν εκτεθειμένα σημεία του σώματος της ηρωίδας θέτουν σε εφαρμογή το φετίχ ως αντιστάθμισμα του απόντος φαλλού. Επιπροσθέτως, μέσα στο αφηγηματικό σύστημα εντοπίζεται η ηδονοβλεψία με την επακόλουθη τιμωρία του ενόχου, δηλαδή του θηλυκού. Στην ταινία ο Bates δεν αργεί να ανακαλύψει πως η Marion έχει δηλώσει ψευδή στοιχεία στο βιβλίο των πελατών του ξενοδοχείου και πως προφανώς προσπαθεί να ξεφύγει ή και να κρυφτεί από κάτι ή κάποιον που την καταδιώκει. Αυτό σαφώς την καθιστά το ιδανικό θύμα. Αμέσως μετά, την παρατηρεί μέσα από ένα κρυφό άνοιγμα στον τοίχο, χωρίς τη δική της γνώση ή συγκατάθεση. Με αυτόν τον τρόπο, οπτικοποιείται η επιθυμία του Bates για την ηρωίδα που συνδέεται με τον θαυμασμό ερωτικής φύσεως του ανδρικού κοινού στην αίθουσα προβολής. Η ηδονοβλεψία, σύμφωνα με τη Mulvey, ακολουθείται είτε με την ανάκριση και την τιμωρία είτε με τη λύτρωση του ενόχου ή αλλιώς του διαφορετικού, δηλαδή του θηλυκού «αντικειμένου».
6

Στο
Ψυχώ ακολουθείται η βάναυση τιμωρία της Marion που μπορεί κανείς να ισχυριστεί πως οφείλεται στην ενεργητικότητά της στην πλοκή-αν και γυναίκα σε μια ταινία της πατριαρχικής εποχής του 1960 δε μένει παθητική και αδρανής, αλλά κλέβει χρήματα από το αφεντικό της και τρέπεται σε φυγή σε μια προσπάθεια να πάρει την κατάσταση στα χέρια της και να κατακτήσει την ευτυχία. Η αρσενική ενεργητικότητα που εντοπίζεται σε αυτόν τον θηλυκό χαρακτήρα πιθανότατα οφείλεται και για τον θάνατό του και ειδικά σε ένα πολύ πρώιμο στάδιο της αφήγησης.

Καταλήγουμε, λοιπόν, στο συμπέρασμα πως η ψυχαναλυτική θεωρία του Freud έχει πασιφανώς επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό το χιτσκοκικό κείμενο. Ένας άνδρας έρμαιο της εμμονής του με τη μητέρα του, η οποία εμμονή αναπτύσσεται κάτω από ένα ερωτικής φύσεως πρίσμα, είναι τόσο υποταγμένος σε αυτή τη σχέση του μαζί της που στο τέλος χάνει εξ ολοκλήρου τη δική του προσωπικότητα και παραδίνεται στη δική της απόλυτη εξουσία. Επομένως, δε θα ήταν άτοπο να υποστηρίξει κανείς πως ο Hitchcock επινόησε έναν ήρωα που αντικατοπτρίζει επακριβώς τι προκαλεί η αδυναμία επίλυσης της οιδιπόδειας κρίσης. Εντούτοις, η ταινία δεν περιορίζεται μόνο εκεί.

Οι θεωρίες του φετίχ, του ευνουχισμού, της σκοποφιλίας και της ηδονοβλεψίας εντοπίζονται ξεκάθαρα και ενσωματώνονται ομαλά στην αφήγηση. Και τελικά, αυτή η προσπάθεια να συνδεθεί η τέχνη με την επιστήμη της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης μάς υπενθυμίζει πως εκ φύσεως κινηματογράφος και ψυχολογία πρέπει να συνυπάρχουν, για να κατασκευάζονται ταινίες που απευθύνονται και να επηρεάζουν τον ανθρώπινο ψυχισμό.

Related stories

Footlose: H ταινία που άλλαξε τη νομοθεσία στις ΗΠΑ

Η ταινία που μας έμαθε ότι αν η μουσική...

Η Σιωπή των Αμνών: 6+1 facts για την ταινία ορόσημο που σίγουρα δεν ήξερες

Η ταινία-ορόσημο του ψυχολογικού θρίλερ, που μας χάρισε έναν...

Αξίζει (να το αγγίξεις), το “OUT 1: Noli Me Tangere, του Ζακ Ριβετ

της Μαρίας Μπασμπαγιάννη - ipolinstinplage (Instagram: ipolinstinplage) Το "Out 1:...

Διαγωνισμός, σουβλάκια και νταούλια: Αυτό το Τσικνοπάρτι δεν το χάνεις

Το μεζεδοπωλείο Γιαγκίνι στον Εύοσμο ετοιμάζει το πιο τρελό...