Προσοχή: Το κείμενο περιέχει αρκετά στοιχεία για την εξέλιξη και πλοκή του μυθιστορήματος, αλλά δεν αποκαλύπτει το τέλος του, που κορυφώνει και ολοκληρώνει την ιστορία και τους πρωταγωνιστές της.
O Αντώνης Χαριστός γράφει το δεύτερο μυθιστόρημά του με τίτλο
Μέρες νηστείας (εκδόσεις Ρώμη, Θεσσαλονίκη, 2018). Όπως και στο πρώτο του μυθιστόρημα (Τέσσερις Ανάσες Ελευθερίας, εκδόσεις Άλλωστε, 2016) πραγματεύεται έννοιες όπως η ελευθερία κι η ανεξαρτησία του ατόμου εντός της σύγχρονης κοινωνίας κι η οικειοθελής – εντός ή εκτός εισαγωγικών – αποποίησή της. Οι θεσμοί εξουσίας που διαμορφώνουν τις κυρίαρχες αντιλήψεις έχουν άμεσα μέσα για την επιβολή τους, αλλά κι έμμεσα. Το άτομο μπορεί πολλές φορές να προσαρμοστεί στις απαιτήσεις της κοινωνίας, όχι μόνο από το φόβο για τις δυσμενείς συνέπειες που μπορεί να αντιμετωπίσει ύστερα από μια απόφαση ή στάση του, αλλά – κι αυτό ίσως είναι χειρότερο – για να κερδίσει (ή να προσπαθήσει να κερδίσει) την καθολική κοινωνική αναγνώριση και να πάρει μέρος από τα προνόμια της ελίτ.
Ένα τέτοιο παράδειγμα θα συναντήσουμε στις
Μέρες νηστείας, όταν ο βασικός ήρωας θα επισκεφτεί το μουσείο σύγχρονης τέχνης και θα συναντηθεί με τον ζωγράφο της έκθεσης, παλιό του συμφοιτητή, που κατά τα φοιτητικά του χρόνια ήταν «το παιδί του λαού» και «ζωγράφιζε στους δρόμους την ασχήμια του αστικού τοπίου με απόλυτο ρεαλισμό». Πλέον, ο ζωγράφος έχει μετατραπεί σε ζωγράφο της «οικονομικής και πολιτικής ελίτ», έχοντας από τη μια την ανάγκη τους για να επιβιώσει καλλιτεχνικά, αλλά από την άλλη επιλέγοντας να «στρατευτεί μαζί τους και να καρπωθεί τα οφέλη της συνεργασίας».
Ο ζωγράφος, όπως κι άλλοι – υποταγμένοι στις κοινωνικές συνθήκες – χαρακτήρες του βιβλίου, δικαιολογεί τη στάση του, υιοθετώντας μια πεσιμιστική αντίληψη ότι «είμαστε εγκλωβισμένοι και δρόμος διαφυγής δεν υπάρχει» ή ότι το βασικό ζητούμενο είναι η «επιβίωση», ακόμα κι αν χρειάζεται να απολέσουμε ό,τι ανθρώπινο υπάρχει μέσα μας.
Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα με τη σειρά…
Βασικά στοιχεία κι εξέλιξη της πλοκής
Βρισκόμαστε στη Θεσσαλονίκη, ένα φθινόπωρο στο σήμερα. Βλέπουμε τον βασικό ήρωα να κυκλοφορεί από τη γειτονιά του, στην εκκλησία της Αγίας Σοφίας, μέχρι την παραλία και το Μέγαρο Μουσικής, από το Καπάνι μέχρι την Άνω Πόλη κι αλλού. Η ιστορία εκτυλίσσεται εντός μιας βδομάδας. Υπάρχουν, βέβαια, μεγάλες αναφορές στο παρελθόν των ηρώων, που εξηγούν την ψυχοσύνθεση και τη στάση των ηρώων, αλλά το παρόν της ιστορίας βρίσκεται από την Κυριακή το απόγευμα μέχρι το Σάββατο το απόγευμα.
Ο βασικός χαρακτήρας είναι ο Αλέξανδρος, καθηγητής στη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και λογοτέχνης. Μεγάλωσε στην Πτολεμαΐδα και τα πρώτα χρόνια της ζωής του, πριν υιοθετηθεί, τα πέρασε σ' ένα ίδρυμα και φαίνεται από κάποιες σκόρπιες αναφορές ότι κακοποιήθηκε. Στη συνέχεια, σπούδασε στη Θεσσαλονίκη, συνέχισε τις σπουδές του στο Δυτικό Βερολίνο, όπου ερωτεύτηκε την Έλενα, που σημάδεψε τη ζωή του. Οι δυο τους επέστρεψαν στη Θεσσαλονίκη. Παντρεύτηκαν κι έκαναν μια κόρη. Πριν πολλά χρόνια – ίσως παραπάνω από δύο δεκαετίες – η Έλενα παρασύρθηκε από ένα φορτηγό και σκοτώθηκε. Η κόρη του, η Μαργαρίτα, ζει στο εξωτερικό και δεν έχουν καλές σχέσεις μαζί.
Η βδομάδα που παρακολουθούμε είναι η τελευταία βδομάδα της ακαδημαϊκής του ζωής, πριν συνταξιοδοτηθεί. Στα μέσα της βδομάδας, επίσης, θα πραγματοποιηθεί η τελετή απονομής βραβείων του πανελλήνιου διαγωνισμού λογοτεχνίας κι ο Αλέξανδρος είναι απ' τους βασικούς διεκδικητές του πρώτου βραβείου. Παράλληλα, έχει να ετοιμάσει ένα δοκίμιο – εργασία με θέμα «Άνθρωπος και κοινωνία» κι ένα τελευταίο μυθιστόρημα, με τα οποία θέλει να κλείσει συνολικά τη συγγραφική του καριέρα.
Όμως, η εξέλιξη που θα έχει αυτή η βδομάδα για τον ίδιο, θα τον φέρει αντιμέτωπο με όλες τις αξίες και τις σταθερές που είχε στη ζωή του. Όλα ξεκινάνε από την είδηση που ακούει στο ραδιόφωνο για τον τραγικό θάνατο μιας φοιτήτριας που αυτοπυρπολήθηκε ως ένδειξη διαμαρτυρίας προς την κυβέρνηση και την Ευρωπαϊκή Ένωση για τους απάνθρωπους χειρισμούς τους όσον αφορά το προσφυγικό. Το ραδιόφωνο αναδεικνύεται πιο έγκυρο μέσο ενημέρωσης, μιας κι οι εφημερίδες δεν παίζουν καθόλου την είδηση, όμως και πάλι ο ραδιοφωνικός σχολιασμός κι οι συζητήσεις κατακρίνουν την ενέργειά της κι ειδικοί «αναλυτές» την παρουσιάζουν λίγο πολύ ως ημίτρελη ή καταθλιπτική.
Η ενέργεια, όμως, της φοιτήτριας λειτουργεί σαν σοκ για τον Αλέξανδρο και πυροδοτεί τις εξελίξεις. Ο Αλέξανδρος θα αισθανθεί ότι αυτήν τη φορά πρέπει να δράσει. Θα απευθυνθεί στον μέντορά του, τη σύγκλητο και την ένωση λογοτεχνών, αλλά όχι μόνο θα βρει κλειστές πόρτες, αλλά θα τον βάλουν στο περιθώριο γι' αυτή τη διάθεση εκδήλωσης αλληλεγγύης. Κοινός παρανομαστής της άρνησης που εκδηλώνουν οι φίλοι και συνάδελφοι του Αλέξανδρου είναι η οικονομική εξάρτηση των ίδιων ή των φορέων που εκπροσωπούν από την πολιτεία και τον προϋπολογισμό της κυβέρνησης. Προτιμούν να «επιβιώσουν», παρά να έχουν διάφορες περιπέτειες που θα τους φέρουν σε δυσμενή θέση. Ακόμα κι αν προσωπικά κι ενδόμυχα συμπάσχουν με τη νεαρή φοιτήτρια, αυτό δεν αρκεί. Δεν αρκεί να σκέφτεσαι την αλληλεγγύη. Σ' έναν κόσμο που καταπατά βασικά ανθρώπινα δικαιώματα, χειροτερεύει τις εργασιακές συνθήκες, οδηγεί στη φτώχεια μεγάλο μέρος του πληθυσμού, δεν αρκεί απλώς η συναισθηματική συμπόνια προς τους κατατρεγμένους. Χρειάζεται δράση. Κι αυτή τη δράση αναζήτησε ο Αλέξανδρος, αλλά απογοητεύτηκε που είδε τους ανθρώπους που θαύμαζε να δειλιάζουν να διαμαρτυρηθούν. Να προτιμούν να στρατεύονται με την κυρίαρχη ιδεολογία, προκειμένου να μείνουν στην επιφάνεια.
Για τον ρόλο της Εκκλησίας
Ο Αλέξανδρος θα αναγκαστεί να σωπάσει όταν τον αποκλείουν τελευταία στιγμή από τον πανελλήνιο διαγωνισμό λογοτεχνίας, που αυτήν τη χρονιά διοργανώνεται στη Θεσσαλονίκη κι έχει κεντρίσει το δημόσιο ενδιαφέρον. Θα τον αποκλείσουν ύστερα από τις πιέσεις της Εκκλησίας, γιατί το έργο του έχει χαρακτήρα που δεν αρμόζει στα «χρηστά ήθη» της ορθοδοξίας. Εξάλλου, ο ίδιος δηλώνει «αγνωστικιστής με κατεύθυνση την αθεΐα» και δεν τα πήγαινε ποτέ καλά με τους επίσημους εκπροσώπους της Εκκλησίας.
Είναι τέτοια η παρέμβαση της Εκκλησίας στον διαγωνισμό, που τα πρώτα βραβεία – παρότι κοσμικό γεγονός – τα απονέμει ο ίδιος ο Αρχιεπίσκοπος κι οι νικητές είναι άνθρωποι κοντά στον κύκλο της Εκκλησίας. Ο νικητής του πρώτου βραβείου, μάλιστα, κατά ειρωνικό τρόπο ονομάζεται Άγγελος Θεολόγου κι εργάζεται ως θεολόγος σε εκκλησιαστικό σχολείο. Ο συγγραφέας, Αντώνης Χαριστός, δε μας δίνει περιθώριο να αμφισβητήσουμε ότι η Εκκλησία καθόρισε κατά αποκλειστική βούληση τους νικητές του διαγωνισμού!
Ίσως αυτή η ωμή παρέμβαση της Εκκλησίας σε κοσμικά γεγονότα να φαντάζει σε κάποιους κάπως υπερβολική. Ίσως είναι λίγο υπερβολική, αλλά ο Αντώνης Χαριστός συνηθίζει να τραβάει στα άκρα μια εικόνα, που όμως γίνεται πιστευτή γιατί δεν προκύπτει από τη φαντασία του, αλλά από την πραγματική ζωή.
Ο σκοταδιστικός ρόλος που παίζει ακόμα η Εκκλησία, εκφράζεται σε διάφορες πτυχές της καθημερινότητάς μας. Κι αν κάποιες ενέργειές της μπορεί να μας φαίνονται αστειότητες και γελοίες, όπως τα «ευλογημένα» στυλό για τους υποψήφιους των πανελλαδικών εξετάσεων, η σύνδεση της Εκκλησίας με το βαθύ κράτος γίνεται εριστική κάθε φορά που αυτή εκδηλώνεται.
Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί η δίκη του μητροπολίτη Καλαβρύτων, Αμβρόσιου, τον περασμένο Μάρτη, για τα κηρύγματα μίσους ενάντια στους ομοφυλόφιλους. Στη δικαστική απολογία του, όχι μόνο δεν έδειξε κάποια υποχωρητική διάθεση, αλλά δήλωσε ότι «ο Θεός όλους αυτούς τους σιχαίνεται» και για έναν νεαρό που ήταν ντυμένος παπάς σ' ένα pride, δήλωσε προκλητικά ότι εάν είχε όπλο και τον άφηνε ο νόμος θα το χρησιμοποιούσε «να ξεμπερδεύουμε».
Το δικαστήριο τον έκρινε αθώο!
Θα μπορούσαμε να πούμε πολλά ακόμα για το ρόλο της Εκκλησίας στην πραγματική ζωή, αλλά ας επιστρέψουμε στις
Μέρες νηστείας.
Συνάντηση με τη Λίνα
Ύστερα από τις απανωτές απορρίψεις που θα βιώσει ο Αλέξανδρος, θα γνωρίσει σε μια πιάτσα για πόρνες, μια νεαρή κοπέλα, τη Λίνα, η οποία ήταν φοιτήτρια της φιλοσοφικής και κατέληξε να μπλέξει σε κυκλώματα πορνείας, στα οποία παραμένει εγκλωβισμένη. Ο Αλέξανδρος θα της προτείνει να μείνει μαζί του για να γράψει το τελευταίο του μυθιστόρημα, μιας και χρειάζεται μια «Μούσα» για να τον εμπνεύσει. Το δέσιμό τους θα είναι πολύ γρήγορο, θα ερωτευτούν κι ο Αλέξανδρος θα της προσφέρει τον απεγκλωβισμό της, στέλνοντάς την στη Ρώμη με πλαστά στοιχεία για να συνεχίσει εκεί τις σπουδές και τη ζωή της. Ο Αλέξανδρος θα βρει προσωρινά ξανά την ελπίδα στο πρόσωπο της Λίνας, θα δώσει μια αισιόδοξη νότα στα τελευταία του έργα, αλλά η Μοίρα δεν είχε λήξει τους λογαριασμούς μαζί του. Κάπου εδώ, λίγο πριν το τέλος του βιβλίου, δηλαδή, σταματάω την αφήγηση, έχοντας αποκαλύψει ίσως περισσότερα απ' ό,τι έπρεπε.
Αποτίμηση του Αλέξανδρου
Θα κλείσω αυτήν την παρουσίαση με μία αποτίμηση των δύο βασικών χαρακτήρων, του Αλέξανδρου και της Λίνας, παρότι ο Αλέξανδρος, κάνοντας μια αυτοβιογραφική αναδρομή σε γράμμα προς την κόρη του, μιλώντας για τα μαθητικά του χρόνια, ισχυρίζεται ότι «ο δημιουργός [των ποιητικών και λογοτεχνικών έργων] είναι ο αποκλειστικός κάτοχος των ιδεών και των νοημάτων» κι ότι «όλοι οι υπόλοιποι με τις ερμηνείες και τις κριτικές τους απλά επιδιώκουν χώρο στο ευρύτερο περιβάλλον του καλλιτέχνη». Η γνώμη μου είναι διαφορετική. Μιλώντας για ένα έργο όλοι μας γινόμαστε ισότιμοι συνομιλητές, μιας κι η τέχνη δύναται να ανεξαρτητοποιηθεί από τον δημιουργό της. Ή να το πω αλλιώς: όπως πολλές φορές ενεργούμε χωρίς να καταλαβαίνουμε τις βαθύτερες αιτίες των πράξεών μας, έτσι μπορεί ο δημιουργός να δημιουργήσει κάτι από μέσα του, χωρίς να έχει αποσαφηνίσει το τι ακριβώς εκφράζει.
Όσον αφορά τον χαρακτήρα του Αλέξανδρου από την αρχή έχουμε μια τάση να τον συμπαθήσουμε. Η αφήγηση σχεδόν σε όλο το έργο γίνεται σε πρώτο πρόσωπο (του Αλέξανδρου) και μάλιστα ακολουθούμε σε πραγματικό χρόνο τη σκέψη του. Επίσης, ο χαρακτήρας έχει πολλά στοιχεία από τον ίδιο τον συγγραφέα του, τον Αντώνη, κάτι που μας κάνει – για όσους κι όσες τουλάχιστον γνωρίζουμε τον Αντώνη – να τον δούμε με καλό μάτι. Ο χαρακτήρας, επίσης, είναι ο ίδιος θύμα των μηχανισμών και καταλήγει να σταθεί στο ύψος των ιδεών του, απέναντι σε όλους.
Όμως…
Αυτό που με ενοχλούσε από την αρχή στον ήρωα είναι ότι ενώ έχει ένα κοινωνικό προφίλ αρκετά ριζοσπαστικό και φαίνεται να είναι ασυμβίβαστος, στην πραγματικότητα πρέπει να ψάξουμε πολύ για να βρούμε πού έχει διαφοροποιηθεί και πού έχει δράσει κοινωνικά αυτός ο άνθρωπος. Καθώς γράφει τη μικρή αυτοβιογραφία του προς την κόρη του, ενώ δείχνει ότι ήταν ένα ανήσυχο πνεύμα από μικρός, δεν κάνει τίποτε άλλο από το να περιγράφει τις ερωτικές του σχέσεις και τα ειδύλλιά του. Τα φοιτητικά του χρόνια στη Θεσσαλονίκη συνέπεσαν με την περίοδο της Χούντας. Κι όμως, δεν κάνει την παραμικρή νύξη για συμμετοχή στον αντιδικτατορικό αγώνα και περιγράφει τα χρόνια της φοιτητικής του ζωής μέσα από τον έρωτα που βίωσε με μια συμφοιτήτριά του.
Ακόμα και στο σήμερα, τη βδομάδα που παρακολουθούμε – που είναι αναγνωρισμένος συγγραφέας κι ακαδημαϊκός που βγαίνει στη σύνταξη – θα δούμε ότι ενώ δηλώνει βαθύτατα σοκαρισμένος από την είδηση της νεαρής φοιτήτριας που αυτοπυρπολήθηκε, τελικά δε θα κάνει ούτε μία δημόσια δήλωση συμπαράστασης προς την κοπέλα και καταδίκης της κυβερνητικής πολιτικής. Θα κρυφτεί πίσω από τις αρνήσεις των υπολοίπων και μέχρι το τέλος της βδομάδας θα το έχει ξεχάσει εντελώς…
Ακόμα ακόμα, ενώ εξοργίζεται που του ζητάνε να δηλώσει την παραίτησή του από τον λογοτεχνικό διαγωνισμό και τελικά ανακοινώνουν άλλοι ότι αποσύρθηκε «για προσωπικούς λόγους» δε θα βγει να διαψεύσει την ανακοίνωση και να καταγγείλει τους μηχανισμούς που τον απέκλεισαν.
Απ' τη σκιαγράφηση του χαρακτήρα του Αλέξανδρου, φαίνεται ότι λειτουργεί μέσα από τους έρωτές του, τους οποίους τους εξιδανικεύει: για όλες τις γυναίκες που βρέθηκε σε σχέση έχει να περιγράψει ένα «μοναδικό» συναίσθημα. Έχει τύψεις για το θάνατο της γυναίκας του, γιατί συνέβη το ίδιο βράδυ που της ανακοίνωσε ότι διατηρούσε έναν παράνομο δεσμό κι ότι ήταν διατεθειμένος να τον σταματήσει άμεσα. Έκτοτε, η νεκρή γυναίκα του, η Έλενα, εμφανίζεται ως η φωνή της συνείδησής του, τη βλέπει, συζητάει μαζί της, και μάλιστα τον προτρέπει ή τον αποτρέπει από διάφορες ενέργειες. Η νεκρή γυναίκα του παραμένει ζωντανή στη σκέψη του.
Αυτό που θα τον αναζωογονήσει και θα τον εμπνεύσει είναι πάλι ένας έρωτας, με μια πόρνη φοιτήτρια, τη Λίνα, που του θυμίζει την κόρη του κι όταν ερωτοτροπεί μαζί της, συγχέει το πρόσωπό της με αυτό της νεκρής γυναίκας του. Η συγκίνηση που νιώθει για τα βιώματα της Λίνας, μας δίνει, μέσα από τα λόγια του Αλέξανδρου, ίσως την ομορφότερη σκέψη του βιβλίου:
«…Μία νέα κοπέλα, με όνειρα και επιθυμίες για πρόοδο και εξέλιξη, οδηγήθηκε στην απόλυτη ταπείνωση και η αιτία αυτής της εξέλιξης, η κοινωνική αδιαφορία, κοιμάται τον ύπνο του δικαίου. Είμαστε συνολικά υπεύθυνοι για κάθε ατομική και συλλογική αποτυχία. Στα μάτια κάθε ναρκομανή, κάθε ιερόδουλης, παράνομου και βιαστή, των ψυχικά ασθενών και των τρελών, καθρεφτίζεται η αποτυχία της κοινωνίας να ορθολογικοποιήσει και να ισορροπήσει τις ατομικές με τις συλλογικές ανάγκες, τις προτεραιότητες με τις υποχρεώσεις».
Λίνα: υπάρχει ή δεν υπάρχει;
Και σ' αυτό το σημείο, κλείνοντας, θέλω να δώσω μια διαφορετική διάσταση στο χαρακτήρα της Λίνας. Καθώς διαβάζουμε το βιβλίο, παρακολουθούμε και τη δική της σκέψη. Έχει ένα βαρύ παρελθόν και τελικά εξιλεώνεται. Όμως, προσωπικά, δεν έχω πεισθεί ότι η Λίνα όντως υπάρχει! Ο Αλέξανδρος τη συναντά τυχαία αμέσως μετά τα λογοτεχνικά βραβεία, έχοντας την ανάγκη να βρει μια Μούσα για να ολοκληρώσει τα δύο τελευταία έργα του. Όταν τη συναντά στην πιάτσα, αναφέρει ότι οι υπόλοιπες πόρνες την είχαν παραμερίσει, κατά τον ίδιο γιατί η Λίνα διέφερε από τις υπόλοιπες πόρνες, και του θυμίζει έντονα την κόρη του. Η σκέψη της, που σε ορισμένα σημεία την παρακολουθούμε σε πρώτο πρόσωπο, ταυτίζεται ακριβώς, με πανομοιότυπες εκφράσεις με αυτήν του Αλέξανδρου. Οι μαρτυρίες τρίτων προσώπων για την ύπαρξή της είναι ελάχιστες, περιορίζονται σε απλούς χαιρετισμούς και θα μπορούσαν να ερμηνευθούν με βάση τη συμπαράσταση στο συναισθηματικό σοκ που είχε υποστεί εκείνες τις μέρες ο στενός τους φίλος, ο Αλέξανδρος. Μάλιστα, όταν ο Αλέξανδρος στο τέλος της βδομάδας θα παρευρεθεί στην ανεπίσημη γιορτή που του ετοίμασαν οι συνάδελφοί του, για τη συνταξιοδότησή του, η Λίνα θα αποκοιμηθεί στο σπίτι του Αλέξανδρου και δε θα εμφανιστεί.
Η Λίνα – εάν υπάρχει – είναι το κατάλληλο πρόσωπο για τον Αλέξανδρο που βρέθηκε στην πιο κατάλληλη στιγμή. Όμως, εάν η Λίνα δεν υπήρχε, ο Αλέξανδρος θα έπρεπε να την είχε επινοήσει και κρίνοντας από τον ενεργό τρόπο που διατηρεί στη ζωή του τη νεκρή γυναίκα του, την Έλενα, μπορώ να πω ότι είναι ικανός για κάτι τέτοιο. Γι' αυτό το λόγο δεν είμαι σίγουρος για την ύπαρξη της Λίνας.
Ο χαρακτήρας και το δράμα του Αλέξανδρου αποκαλύπτονται εντελώς στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου, που όσο πλησιάζεις, σου κόβεται η ανάσα για να μάθεις όλες τις λεπτομέρειες.
Τέλος, να ευχηθώ στον Αντώνη το δεύτερο βιβλίο του να 'ναι καλοτάξιδο και να τον ευχαριστήσω για τη συντροφιά που μου κράτησαν οι
Μέρες νηστείας διαβάζοντάς τες και τις σκέψεις που μου προκάλεσαν.
________
Η βιβλιοπαρουσίαση του μυθιστορήματος έγινε την Τετάρτη 13 Ιούνη 2018 στο καφέ Ζώγια – Βιβλίο, τσάι και συμπάθεια. Στα δύο βίντεο που ακολουθούν, μπορείτε να παρακολουθήσετε ολόκληρη την εκδήλωση, τις ομιλίες και τις παρεμβάσεις των Γιάννη Κιντάπογλου (υπεύθυνος των εκδόσεων Ρώμη), Φοίβου Μακρίδη (φιλόλογος), Λευτέρη Ντότσικα (φιλόλογος, πολιτικός αναλυτής), Ευαγγελίας Δαναδάκη (ηθοποιός), Αργύρη Φυτάκη (φιλόλογος, εικαστικός) και του συγγραφέα του βιβλίου, Αντώνη Χαριστού, καθώς και τη συζήτηση που ακολούθησε.
