Κατά κανόνα, οι σχέσεις μεταξύ των εθνών υπακούουν μόνο στη δύναμη και στα συμφέροντα, αντίθετα μ’ εκείνες που εδραιώνονται στο εσωτερικό κάθε έθνους. Γιατί, λοιπόν, να αγανακτούμε με κάθε καινούργιο παράδειγμα αυτού του άγραφου νόμου; Διότι θύματα –παράπλευρα ίσως, αλλά αναπόφευκτα– θα είναι οι ίδιες οι ιδέες της δικαιοσύνης, της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, που θα εμφανίζονται στο εξής σαν το βολικό καμουφλάζ για πράξεις που αποφέρουν μεγαλύτερα πλούτη και δύναμη. Δε θα ήταν προτιμότερο να αφαιρούσαμε το «χαρτί περιτυλίγματος» με το οποίο είναι καλυμμένες αυτές οι επεμβάσεις και να πλησιάσουμε λίγο πιο κοντά στην αλήθεια; Ας μην ξεχνάμε εξάλλου ότι όσοι υφίστανται τους «ανθρωπιστικούς πολέμους» μας δεν υποφέρουν λιγότερο από τα θύματα των πολέμων παλαιού τύπου. Προτού αρχίσουμε να πλέκουμε το εγκώμιο μιας καινούργιας διεθνούς αναταραχής πραγματικά καλύτερης από όλες τις άλλες, θα ήταν προτιμότερο να στοχαστούμε πάνω στα μαθήματα που αποκόμισε ο Γκόγια, πριν από διακόσια χρόνια από έναν άλλο πόλεμο στο όνομα του καλού, εκείνον της στρατιάς του Ναπολέοντα, που ευαγγελιζόταν να φέρει την ελευθερία και την πρόοδο στους Ισπανούς. Οι σφαγές που έγιναν στο όνομα της δημοκρατίας δεν υποφέρονται πιο ευχάριστα απ’ αυτές που γίνονται στο όνομα της πίστης στον Θεό ή στον Αλλάχ ή στο Κόμμα. Και οι μεν και οι δε οδηγούν στις ίδιες συμφορές του πολέμου.
Με πολλή όρεξη διάβασα το βιβλίο του Τσβεντάν Τοντόροφ με τίτλο «Οι εσωτερικοί εχθροί της δημοκρατίας», όπου ο γνωστός γάλλος φιλόσοφος αναφέρει ως τις κύριες απειλές των σύγχρονων δημοκρατιών δυτικού τύπου τον πολιτικό μεσσιανισμό, τον υπερφιλελευθερισμό και τον λαϊκισμό σε συνδυασμό με τη ξενοφοβία. Παρά το γεγονός ότι σε αρκετά και –κατά την γνώμη μου- σημαντικά σημεία το βρήκα άνισο και ελλιπές, πρέπει να ομολογήσω ότι το απόλαυσα, δεδομένου ότι ο συγγραφέας παρουσιάζει ένα έργο σύγχρονης πολιτικής κριτικής και σε καμία περίπτωση ένα προϊόν πρωτότυπης θεωρητικής σκέψης. Ο Τοντόροφ δεν εξηγεί επαρκώς την εμφάνιση, τη μεταξύ τους σύνδεση και την παράλληλη ιστορική εξέλιξη των τριών αυτών φαινομένων, παρόλο που σε όλο το έργο είναι πρόδηλη αυτή του η αντίληψη· αναφέρομαι ασφαλώς στο πνεύμα αυτής της «ηθικής και πνευματικής ανωτερότητας», που πηγάζει από τις διδαχές συγκεκριμένων συγγραφέων του Διαφωτισμού που συνέβαλαν στην εμφάνιση των τριών αυτών μειζόνων κινδύνων. Στο κεφάλαιο περί «πολιτικού μεσσιανισμού», ο Τοντόροφ περιγράφει το κλασικό δόγμα του ηθικού οικουμενισμού και κατά πόσον αυτό χρησιμεύει ως ένα φτηνό πλέον πρόσχημα για τις δημοκρατίες μας –όπου ανάμεσά τους συγκαταλέγονται τα μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ που διόλου τυχαία είναι και αποκλειστικοί κάτοχοι πυρηνικού οπλοστασίου αλλά και βασικοί έμποροι όπλων ανά τον πλανήτη- μετά από τις στρατιωτικές επεμβάσεις στη Γιουγκοσλαβία, το Ιράκ, το Αφγανιστάν και προσφάτως στη Λιβύη, ενώ αντιθέτως παρέλειψαν να πράξουν το ίδιο στο Θιβέτ, την Τσετσενία ή προς υπεράσπιση των Παλαιστινίων στα κατεχόμενα, των σιιτών στις χώρες των σουνιτών και αντιστρόφως. Αντιστοίχως επιπλήττουν μέχρι στιγμής την κυβέρνηση Άσαντ για τα τεκταινόμενα στη Συρία.
Βέβαια πάντοτε υπήρχαν και μάλλον πάντοτε θα υπάρχουν κάποιοι που θα νομίζουν ότι μπορούν να ορίσουν στους άλλους πώς πρέπει να φέρονται, πώς να ζουν, ή τι είναι καλό και τι είναι κακό. Και η διαμάχη περί του ποιος είναι αρμοδιότερος να δώσει την ορθότερη ερμηνεία θα συνεχίζεται. Δίχως όμως αυτό να είναι επικίνδυνο για τη λειτουργία μόνο του δημοκρατικού πολιτεύματος· τα επόμενα χρόνια θα γίνεται ολοένα και πιο επικίνδυνο για την ασφάλεια του ίδιου του πλανήτη.
Διαβάζοντας το παραπάνω απόσπασμα στο βιβλίο του Τοντόροφ, θυμήθηκα ότι στο «Φάντασμα της Ελευθερίας» του Λουί Μπουνιουέλ (1974), η «3η Μαΐου 1808», το διάσημο έργο του Φρανσίσκο Γκόγια, ζωντανεύει μπροστά στην οθόνη από την πρώτη κιόλας σκηνή. Είναι βράδυ στο Τολέδο και σε μια άδεια πλατεία γάλλοι γρεναδιέροι μεταφέρουν με βιασύνη μια ομάδα ισπανών αντιστασιακών προς εκτέλεση. Τους στήνουν έναν-έναν στον τοίχο και τη στιγμή που δίνεται το παράγγελμα «Πυρ!» -αμέσως πριν ακουστεί ο ήχος των όπλων- εκείνοι φωνάζουν:
«Ζήτω η σκλαβιά! Κάτω η ελευθερία!»
Τσβεντάν Τοντόροφ
«Οι εσωτερικοί εχθροί της δημοκρατίας»
μετφ. Σώτη Τριανταφύλλου – Μαριάννα Κουτάλου
(«Εκδόσεις Πατάκη», Αθήνα 2013)
σελ. 275
