Διερωτάται ο Σάββας Πατσαλίδης γράφοντας για τον Μάκμπεθ του ΚΘΒΕ τελικά ποιος είναι εκτός τόπου και χρόνου, ο κόσμος ή ο κριτικός. Η απάντηση για τη συγκεκριμένη στήλη είναι προφανώς ο κριτικός, καθώς ο υπογράφων προσπαθεί να διαφύγει του επικαιρικού χαρακτήρα της πατροπαράδοτης κριτικής και να λειτουργήσει κάποτε ως άτοπος και άχρονος διαμεσολαβητής. Οι παρακάτω γραμμές λοιπόν δεν αποτελούν κριτική με την τρέχουσα έννοια αλλά συστηματοποιημένη σκέψη με αφορμή το καλλιτεχνικό γεγονός. Υπ' αυτήν την έννοια ενδιαφέρει περισσότερο τον υπογράφοντα, όχι τόσο το Κουρδιστό πορτοκάλι που ξεφλούδισε ο Κακλέας στο Αριστοτέλειο αλλά ποιο είναι το πορτοκάλι και ποιος το κουρδίζει. Αυτά για εισαγωγή.
Σε συνέχεια του προβληματισμού που αναπτύχθηκε στο κείμενο Αιρετικές απόψεις 1 με αφορμή την τελευταία ταινία του Ταραντίνο, μπορούμε να πούμε ότι το έργο τέχνης έχει μεταξύ των άλλων μια ιδιομορφία που μπορεί να νοηθεί και ως ελάττωμα. Θέλει να εγκαταλείψει τον πραγματικό (εμπειρικό) κόσμο και να φτιάξει έναν δικό του, ιδιότυπο, που όμως φαίνεται σαν να υπάρχει, σαν να έχει δηλαδή οντότητα. Με τον τρόπο αυτό, ενώ προορίζει τον εαυτό του για την άρνηση, λειτουργεί λίγο πολύ ως κατάφαση. Τσεκάρετέ το με οποιαδήποτε θεατρική παράσταση ή οποιοδήποτε κινηματογραφικό έργο (εννοείται πως οι εξαιρέσεις επιβεβαιώνουν τον κανόνα). Τα έργα υποτίθεται πως απεχθάνονται τα στερεότυπα του εμπειρικού κόσμου αλλά επενδύουν ως προς το περιεχομενό τους στα στερεότυπα αυτά, θέλουν να προσφέρουν μια εναλλακτική ενθάρρυνση για έναν καλύτερο κόσμο αλλά σχεδόν μόνιμα επιτείνουν την υπάρχουσα απελπισία, αποκηρύττουν την εμπειρία (έξω) προτάσσοντας το ένστικτο (μέσα). Με τον τρόπο αυτό νομιμοποιούν την επικυριαρχία του έξω. Η τέχνη δείχνει να συμπεριφέρεται σαν τον άθεο που νομιμοποιεί την ύπαρξη του Θεού καθώς τον αρνείται.
Ο Κιούμπρικ, ιδιοφυώς, δίνει μεγαλύτερη σημασία στο έξω χρησιμοποιώντας τον άνθρωπο ως φόντο των καταστάσεων. Με τον τρόπο αυτό απενοχοποιεί τα έργα του από το στίγμα της αποτυχημένης φυγής και τα ερμηνεύει μόνο βάσει του νόμου κίνησής τους και όχι κάποιων σταθερών παραμέτρων. Στον Κιούμπρικ προτάσσεται η αμηχανία του ανθρώπου για τα περίεργα πράγματα που συμβαίνουν παρά ένας φτηνός και ανούσιος ανθρωπισμός για τα δεινά του καημένου του ήρωα. Ο Κακλέας, ο οποίος σαν άλλος Κιούμπρικ αποφασίζει να ξεφλουδίσει το πορτοκάλι, θεατρικά αυτή την φορά, δεν φαίνεται να έχει παρόμοιες προθέσεις. Η αλήθεια είναι βέβαια πως το θέατρο δεν προσφέρει ως τέχνη τους κώδικές του για παρόμοιους ελιγμούς όπως ο κινηματογράφος. Το θέατρο είναι τέχνη του εδώ και τώρα με θεσμικό συστατικό τις ζωντανές ψυχές που κυκλοφορούν στο σανίδι. Στο θέατρο είναι σχεδόν ακατόρθωτο να κάνεις τον άνθρωπο φόντο, όσο φορμαλιστής κι αν είσαι. Για να μην αδικήσω λοιπόν τον σκηνοθέτη, η εγγενής αντίφαση της τέχνης στο θέατρο είναι σχεδόν μη παρακάμψιμη. Και είναι αλήθεια ότι ο Κακλέας προσπαθεί να νοηματοδοτήσει το υπαρξιακό κενό του θέατρου, θέτοντας ως φόντο αυτόν τον τεράστιο έλικα που κινείται ανά τακτά χρονικά διαστήματα πίσω από τους ηθοποιούς του. Δεν κινείται όμως αρκετά, για την ακρίβεια μάλλον θα' πρεπε να κινείται συνέχεια. Τούτο το εξαιρετικό εύρημα, που παραπέμπει στο θέατρο του Χάινερ Μύλλερ, παραμένει απλά ένα εύρημα, ένα φόντο χωρίς σημασία, ένα σημαίνον χωρίς σημαινόμενο.
Ο ορισμός της τέχνης σύμφωνα με τον Αντόρνο είναι πάντα προσημασμένος από αυτό που ήταν κάποτε, νομιμοποιείται όμως μόνο από αυτό που έχει γίνει και παραμένει ανοιχτός σ' αυτό που θέλει ή μπορεί να γίνει. Στην παράσταση του Κουρδιστού πορτοκαλιού η τέχνη μάλλον δεν θέλει και ίσως ούτε και μπορεί να γίνει κάτι άλλο από αυτό που μια τηλεοπτική (;) κουλτούρα έχει προσημάνει. Το αν νομιμοποιείται ή όχι σ' αυτό που έχει γίνει ας το αποφασίσουν οι εντός τόπου και χρόνου θεατές που συρρέουν και γεμίζουν το θέατρο (και καλά κάνουν). Ούτως ή άλλως για τον καθένα το πορτοκάλι κατά πως φαίνεται είναι κάτι διαφορετικό. Για κάποιους θεατές είναι ένα ψυχαγωγικό ενενηντάλεπτο, για τον καλλιτέχνη σκηνοθέτη μια πετυχημένη παράσταση και για τον διαμεσολαβητή κριτικό μια ευκαιρία να γράψει. Το κουρδιστό πορτοκάλι όμως, τι είναι; Ο άνθρωπος απαντά ο Κακλέας. Ο άνθρωπος που προσπαθεί μέσω της βίας (του) να επιβιώσει σ' έναν απάνθρωπο κόσμο. Μόνο που η απάντηση αυτή, αν και σωστή, είναι μάλλον ελλιπής, καθώς δεν εικονογραφεί τις γενεσιουργές αιτίες αυτής της βίας. Θα μπορούσε κάποιος να βοηθήσει τον στοχασμό του σκηνοθέτη ισχυριζόμενος ότι η τέχνη είναι και η ίδια ένα κουρδιστό πορτοκάλι: Αυτό που θα μπορούσε και να εκλείψει σε μια κοινωνία απαλλαγμένη από τη βαρβαρότητα του πολιτισμού της.
Ο Τριαντάφυλλος Μποσταντζής ειναι υποψήφιος διδάκτορας Θεατρολογίας στο τμήμα Θεάτρου του ΑΠΘ.
