της Μαρίας Μπασμπαγιάννη (Instagram: ipolinstinplage)
Ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν, εδώ και καιρό, θεωρείται γενικότερα ένας σκηνοθέτης αριστουργημάτων, υποδειγματικών φιλμ για την ανθρώπινη φύση, για υπαρξιακά ζητήματα, όπως ο θάνατος (“Η έβδομη σφραγίδα”) και η μοναξιά (“Άγριες φράουλες”).
Ο Μπέργκμαν είναι πράγματι ένας υπέροχος δημιουργός, ο οποίος κατάφερε, στα γνωστότερά του φιλμ, να εξερευνήσει περίπλοκα θέματα, με μια σκηνοθεσία τέτοια, η οποία εξέφραζε τα συναισθήματα των χαρακτήρων κι έκανε έτσι πιο προσιτές νοηματικά τις ταινίες, δείχοντας και με την κάμερα, τις κινήσεις και τις αλλαγές των πλάνων, πώς επηρεάζουν οι καταστάσεις τους ήρωες. Ο Μπέργκμαν, μέσα από τον συνδυασμό σκηνοθεσίας και σεναρίου, έφτιαξε χαρακτήρες εξαιρετικά ρεαλιστικούς, αντιμέτωπους με σημαντικά ζητήματα, λιγότερο ή περισσότερο συνηθισμένα και με τη σκηνοθεσία μάς βοήθησε να τους καταλάβουμε λίγο περισσότερο.
Ο Μπέργκμαν μοιάζει πολύ στον Ερίκ Ρομέρ, υπό την έννοια ότι κι οι δύο δημιουργούσαν ιστορίες ανθρώπων με φιλοσοφικό τόνο. Αλλά εκεί που ο Ρομέρ ασχολούνταν σχεδόν αποκλειστικά με θέματα ανθρώπινων σχέσεων, κι ιδιαίτερα ερωτικών σχέσεων, ο Μπέργκμαν άγγιξε ευρύτερα θέματα στις δημιουργίες του, κι ακόμα κι όταν εξερευνούσε τις ερωτικές σχέσεις, θα μπορούσε να πει κανείς πως έτσι έδειχνε μια ευρύτερη τάση στον σύγχρονο κόσμο. Κατά τον Μπέργκμαν, οι νέοι της σύγχρονης εποχής (της δεκαετίας του πενήντα, για εκείνον), παρότι σωστά θέλουν να εγκαταλείψουν κακοποιητικές οικογένειες και ασφυκτικά εργασιακά περιβάλλοντα, είναι συχνά ατομικιστές, μη θέλοντας να θυσιάσουν για λίγο την απόλαυση του έρωτα με τους συντρόφους τους, ώστε όταν αυτοί να ολοκληρώσουν τις σπουδές τους, να μπορούν να εξασφαλίσουν μια καλύτερη ζωή για την οικογένειά τους. Η Μόνικα στο “Καλοκαίρι με τη Μόνικα”, κάνει ακριβώς αυτό, και, ως το μισό από το μόνο ζευγάρι νέων της ταινίας, μπορεί να ιδωθεί ως σύμβολο για ένα μεγάλο μέρος των νέων της δεκαετίας του πενήντα. Ο Μπέργκμαν κρίνει τον ατομικισμό της σύγχρονης εποχής, μα το κάνει με μια πολύ πιο προοδευτική ματιά από τον Τζον Σλέσινγκερ, ο οποίος δεν αντιλαμβάνεται πως η έλλειψη αφοσίωσης της τιτλικής “Ντάρλινγκ” του φιλμ του σε μια σχέση, οφείλεται στην ύπαρξη ενός ολόκληρου συστήματος, λόγω του οποίου μια γυναίκα μπορεί να θριαμβεύσει επαγγελματικά μόνο αν δεχτεί να συνάψει σχέσεις με τα υψηλότερα στελέχη εταιρειών. Η Ντάρλινγκ του Σλέσινγκερ αντιμετωπίζει ένα δίλημμα: σχέση ή καριερα; Και διαλέγει τη δεύτερη. Όχι γιατί δεν ενδιαφέρεται για τον σύντροφό της, μα γιατί δεν μπορεί να έχει και τα δύο, στη Μεγάλη Βρετανία της δεκαετίας του εξήντα. Η Μόνικα του Μπέργκμαν αντιμετωπίζει το δίλημμα, έρωτας ή υποχώρηση με αντάλλαγμα ποιότητα ζωής. Και διαλέγει το πρώτο. Αλλά το δίλημμα της Μόνικα είναι, στην πραγματικότητα, προσωρινό. Αν περίμενε λίγο, θα απολάμβανε και τα δύο. Δε θα απολάμβανε τον έρωτα τόσο όσο το έκανε προτού γυρίσει στην πόλη, μα θα τον απολάμβανε. Οι απαιτήσεις του σύγχρονου κόσμου δεν θα επιτρέπουν στον σύντροφο της Μόνικα την αιώνια ξεκούραση, αλλά θα τού αφήνουν λίγο χρόνο για τέτοια.
Το σύστημα του σύγχρονου κόσμου (οικογένεια, εργασία), επικρίνεται στη “Μόνικα”, ενώ αναφορικά με τη θρησκεία (άλλο μέρος του), ο ίδιος υιοθετεί στις ταινίες του μια εξαιρετικά προοδευτική στάση. Για αυτόν, είναι απολύτως δεκτό ένας ιερέας να μην αντέχει τον περιορισμό που θέτει η πίστη του στις ερωτικές σχέσεις (“Χαμόγελα καλοκαιρινής νύχτας”), ή να έχει αμφιβολίες για την πίστη του στον Θεό (“Χειμωνιάτικο φως”). Για άλλους, ο Θεός μπορεί να είναι πηγή νοήματος (“Μέσα από τον σπασμένο καθρέφτη”). Ο Μπέργκμαν δέχεται όλες αυτές τις απόψεις, με μόνη στην οποία αντιτίθεται να είναι αυτή του Θεού ως τιμωρού, την οποία εκφράζουν άνθρωποι στην “Έβδομη σφραγίδα”, θεωρώντας πως ο Θεός τούς έστειλε την πανούκλα ως ποινή. Αυτοί, ως μέσο εξιλέωσης, διαλέγουν να τιμωρήσουν μια άρρωστη γυναίκα. Ο Μπέργκμαν εδώ, μέσα από τη λυρική φωτογραφία και την εστίαση με την κάμερα στη γυναίκα, την αναγνωρίζει ως θύμα άγνοιας, κι όχι ως θύμα ενός αυστηρού θεού. Δείχνει, άλλωστε, πως η λύση για να μην κολλήσει κανείς, τότε, ήταν η φυγή, όχι ο βασανισμός ανθρώπων.
Αυτή η κατανόηση του σκηνοθέτη υπάρχει γενικότερα στο έργο του, για κάθε βασανισμένο άνθρωπο. Βασανισμένο εξωτερικά, σαν τον Αλέξανδρο, τον οποίο χτυπάει ο πατριός του – που είναι, δηλωτικά, επίσκοπος, δείχνοντας μια απόρριψη της θρησκείας με τη μορφή της τιμωρίας από τον Μπέργκμαν – (“Φάνι και Αλέξανδρος”), ή εσωτερικά, σαν την ψυχασθενή Κάριν (“Μέσα από τον σπασμένο καθρέφτη”). Μόνο για την Ελίζαμπεθ Βόγκλερ, του “Έρωτες χωρίς φραγμό “, που υποφέρει από ψευδαισθήσεις, ο Μπέργκμαν δεν δείχνει μόνο κατανόηση. Σέβεται την καταστασή της, αλλά επικρίνει την απόσταση που τηρεί από όλους, το γεγονός πως η κατανόηση από την πλευρά της είναι μέρος της περσόνας που υιοθετεί όταν έρχεται σε επαφή με τη νοσοκόμα που τη φροντίζει (“Persona”, είναι ο αγγλικός τίτλος του φιλμ, ενδεικτικά).
Η νοσοκόμα αυτή δεν είναι η μόνη που αναζητά συντροφιά, επαφή, σε φιλμ του σκηνοθέτη. Σαν τον Βέντερς, ο Μπέργκμαν δείχνει συχνά ανθρώπους να προσπαθούν να επικοινωνήσουν πραγματικά με άλλους. Ήρωες του Μπέργκμαν υπάρχουν, που δεν θέλουν μια τυπική σχέση, αδελφών (“Κραυγές και ψίθυροι”), γονιού και παιδιού (“Μέσα από τον σπασμένο καθρέφτη”). Όπως και στον Βέντερς, άλλοτε τα καταφέρνουν, άλλοτε όχι. “Ο πατέρας μού μίλησε!”, σκέφτεται ο Μίνους, ο έφηβος στο “Μέσα από τον σπασμένο καθρέφτη”, αφού ο πατέρας του τον αντιμετώπισε για πρώτη φορά ως μέλος της οικογένειας, με το οποίο μοιράζεται τη ζωή του, κι όχι ως απλώς έναν ακόμα καλλιτέχνη, σαν τον ίδιο. Επικοινωνία για τον Μπέργκμαν, είναι να μοιράζεσαι τη ζωή σου με τον άλλο, μέσω της συζήτησης. Ο διάλογος επειδή το απαιτεί η περίσταση, δεν μετράει ως τέτοια.
Ο Μπέργκμαν δεν έχει μια ιδιαίτερα θετική οπτική για τη ζωή. Η ψυχασθένεια (“Μέσα από τον σπασμένο καθρέφτη”), ενίοτε, οι κακοποιητικές σχέσεις (“Φάνι και Αλέξανδρος”), άλλοτε, δεν είναι απίθανο να υπάρξουν. Ακόμα κι αν είναι κανείς πλούσιος, μπορεί να συναντήσει την απιστία (“Χαμόγελα καλοκαιρινής νύχτας”), η οποία βέβαια υπάρχει και σε σχέσεις των λιγότερο ευκατάστατων (“Σκηνές από έναν γάμο”). Μπορεί κανείς να αμφιβάλλει για τις αξίες του (“Χειμωνιάτικο φως”), να ανακαλύψει την ανάγκη για σχέσεις κοντά στο τέλος της, αφού τις θεώρησε ενοχλητικές για δεκαετίες, οπότε και δεν υπάρχει πια πολύς χρόνος για αυτές (“Άγριες φράουλες”). Κι ακόμα κι αν “εφαρμόσει κόλπα” (πάρει φάρμακα, ή σταθεί τυχερός, για παράδειγμα), στο τέλος θα πεθάνει, θέλει δε θέλει (“Η έβδομη σφραγίδα”). Ναι, ο Μπέργκμαν δεν είναι ιδιαίτερα αισιόδοξος, είναι ρεαλιστής. Είναι ένας ανθρωπιστής, σύγχρονος ρεαλιστής, ο οποίος με τα φιλμ του εξέτασε ζητήματα που ίσως μας απασχολήσουν όλους, δίνοντάς μας έτσι τη δυνατότητα να τα δούμε κι εμείς καλύτερα.
