Incredibles 2 του Brad Bird
USA | 118'
Εδώ, στις αίθουσες του Festival d'Animation d'Annecy, προβλήθηκε σε παγκόσμια πρεμιέρα μια ταινία που περίμεναν πολλοί φαν της Disney και Pixar: οι Απίθανοι 2. Η ταινία, που δεν θα αργήσει να έρθει και στις ελληνικές αίθουσες, είναι το sequel των Απίθανων, 14 χρόνια μετά από την αρχική ταινία. Η ταινία του 2004 από την στιγμή που βγήκε απέκτησε ένα ολοένα αυξανόμενο κοινό, κάποιοι την χαρακτηρίζουν ως από τις καλύτερες ταινίες της Pixar. Και η Pixar έχει βγάλει το Toy Story, μια εκπληκτική ταινία .
Η ουρά για την προβολή στο Annecy είναι μεγάλη, περιμένοντας ανατρέχω στο μυαλό μου την πρώτη ταινία, του 2004, προσπαθώντας να εντοπίσω το γιατί αυτή η ταινία προκάλεσε μια τόσο παθιασμένη αντίδραση στους θεατές.
Την ιστορία την έχουμε ξαναδεί. Μια κοινωνία όπου οι σουπερ-ηρώες έχουν πάρει τον ρόλο των προστατών της πόλης, σταματώντας τους ΄κακούς'. Οι σουπερ-ήρωες είναι αντικείμενα θαυμασμού και έχουν παθιασμένους φαν. Όμως η κοινωνία κάποια στιγμή στρέφεται εναντίων τους και ζητάει να αφήσει την δουλειά στην αστυνομία. Δεκαπέντε χρόνια μετά ο πιο δυνατός σουπερ-ήρωας και η οικογένεια του ζούνε μια φυσιολογική ζωή όταν θα χρειαστεί να ξαναφορέσουν τις στολές τους για να σταματήσουν έναν 'κακό' ο οποίος σκοτώνει συστηματικά όλους τους συνταξιούχους σουπερ-ήρωες. Αποδεικνύεται πως ο κακός είναι ένας πρώην θαυμαστής του πρωταγωνιστή, που όταν ήταν μικρός ήθελε να γίνει και αυτός σούπερ ήρωας όμως ο πρωταγωνιστής τον είχε απορρίψει επειδή ήταν μικρός και δεν είχε σούπερ δυνάμεις. Ο μικρός όμως έγινε μεγάλος εφευρέτης και δημιούργησε μια σειρά συσκευών που μπορούν να μιμηθούν είτε να ξεπεράσουν τις δυνάμεις των υπερ-ηρώων. Και τότε επέστρεψε για να εξοντώσει όλους τους υπερ-ήρωες και να πάρει αυτός την θέση τους. Και όταν χορτάσει από θαυμασμό, να πουλήσει τις συσκευές του ώστε όλοι να μπορούν να είναι σούπερ. Και ο κλασικός μονόλογος του 'κακού΄ κλείνει με την φράση: ' Και όταν όλοι θα είναι σούπερ, τότε κανένας δεν θα είναι'.
Κάθομαι στην ουρά και αρχίζω να σκέφτομαι πως αυτός ο 'κακός' είναι ο βασικός λόγος που αυτή η ταινία άρεσε τόσο πολύ. Γιατί η ψυχοσύνθεσή του είναι πολύ οικεία για τους θεατές. Είναι ένα πληγωμένο παιδί που του στέρησαν το όνειρο και η αγάπη του μετατράπηκε σε μίσος. Το μίσος όμως δεν κατευθύνθηκε στον συγκεκριμένο σουπερ-ήρωα που τον απέρριψε αλλά γενικότερα στην τάξη των σουπερ-ήρώων. Δεν αρκέστηκε σε μια προσωπική εκδίκηση αλλά αποφάσισε να εξαλείψει ολοκληρωτικά τους σουπερ-ήρωες. Δεν συμβολίζει το απόλυτο Κακό όπως τόσοι άλλοι κακοί των κινουμένων σχεδίων. Στο πίσω κείμενο κρύβεται μια κοσμική αδικία, αυτός που δεν έχει σουπερ-δυνάμεις να είναι αποκλεισμένος από το όνειρο του. Και τότε, όρθιος στην ουρά έξω από την αίθουσα, μου έρχεται η συνειδητοποίηση καθαρή σαν ανοιξιάτικο: ότι ο 'κακός' έχει κάνει τραγικό λάθος και ότι η ταινία είναι μια αλληγορία της Γαλλικής Επανάστασης.
Όλη η ταινία είναι βασισμένη στο στοιχείο 'σούπερ' ένα στοιχείο που διαχωρίζει την κοινωνία σε δύο ομάδες: τους σούπερ-ήρωες και τους απλούς ανθρώπους. Με άλλα λόγια σε δύο τάξεις. Το στοιχείο αυτό επίσης είναι κληρονομικό. Στην δική μας κοινωνία τα στοιχεία που διαχωρίζουν την κοινωνία σε τάξεις είναι κυρίως δύο ειδών: υλικά και ηθικά. Με άλλα λόγια ένα υλικό αγαθό στο οποίο δεν έχουν πρόσβαση όλοι ή ένας τίτλος -ένα κοινωνικό στάτους- που πάλι δεν ανήκει σε όλους.
Ένα υλικό αγαθό διαχωρίζει την κοινωνία με βάση την διευκόλυνση του τρόπου ζωής. Για παράδειγμα όταν μια ομάδα ανθρώπων έχει πρόσβαση σε καθαρό νερό, είτε έχει ένα αυτοκίνητο, είτε ένα διαμέρισμα κλπ, τότε ταυτόχρονα η ζωή τους είναι πιο εύκολη από αυτούς που δεν το έχουν. Αντίστοιχα, ένα ηθικό αγαθό, ένας τίτλος, φέρνει έναν γενικότερο σεβασμό ο οποίος συνοδεύεται από μια σειρά από προνόμια. Παράδειγμα, ο τίτλος του Αθηναίου στην Αρχαία Ελλάδα, του Ευγενή στα φεουδαρχικά συστήματα και του Πολίτη στην Γαλλική Επανάσταση.
Οι σούπερ δυνάμεις είναι μια μίξη των δύο: οι σούπερ έχουν έναν ΄καλύτερο΄ τρόπο ζωής αφού μπορούν να πετάξουν και να κουβαλήσουν τόνους με το ένα τους χέρι δηλαδή έχουν υλικά οφέλη και ταυτόχρονα είναι αντικείμενο θαυμασμού μέσα στην κοινωνία. Το τραγικό λάθος του 'κακού' της ταινίας βρίσκεται στην φράση-κλειδί για το σχέδιό του: 'Όταν όλοι θα είναι σούπερ, τότε κανείς δεν θα είναι'. Και είναι λάθος γιατί όπως και να κοιτάξεις το στοιχείο σούπερ, 'όταν όλοι θα είναι σούπερ, τότε όλοι θα είναι σούπερ'.
Ας εξετάσουμε τι λέει ο 'κακός'. Αν το εξετάσουμε από την πλευρά του υλικού αγαθού το επιχείρημα είναι προφανές πως καταρρέει. Μια κοινωνία που όλοι θα είχαν σουπερ – δυνάμεις θα επέτρεπε σε όλους να πετάνε, να κουβαλάνε βαριά αντικείμενα, παράγουν πάγο κλπ. Το αντίστοιχο στην δική μας κοινωνία θα ήταν κάποιος να υποστηρίξει πως 'αν όλοι έχουν αυτοκίνητο, τότε κανένας δεν θα έχει'.
Ας μην ξεχνάμε πως για ένα μεγάλο κομμάτι του 20ου αιώνα οι άνθρωποι ασχολήθηκαν ακριβώς με αυτό: να συσσωρεύσουν αυτοκίνητα, τηλεοράσεις, σπίτια με τρεχούμενο νερό κάτι που πριν τα είχε μόνο ένα μικρό κομμάτι της κοινωνίας, μια οικονομική ελίτ.
Αν τώρα το εξετάσουμε από την πλευρά του ηθικά ανώτερου τίτλου τότε αρχικά μοιάζει να βγάζει ένα νόημα. Αν όλοι είναι 'βασιλιάδες' τότε κανένας δεν θα είναι. Αυτό μοιάζει να στέκει εφόσον κάποιος έχει μια τυφλή εμμονή με τον ελιτισμό δηλαδή θέλει να γίνει μέρος της ελίτ στο όνομα αγνοώντας όμως τι σημαίνει να είσαι μέρος της 'ελίτ΄. Ιστορικά, οποιοσδήποτε ηθικός τίτλος που διαχώριζε την κοινωνία σε ομάδες, συνοδευόταν και από μια σειρά προνομίων. Ο Αθηναίος μπορούσε να αποφασίζει για την Πόλη-Κράτος, ο Ευγενής να εξουσιάζει τους υπηκόους και ο Γάλλος Πολίτης να εκλέγεται και να εκλέγει. Αν ο ηθικός τίτλος μοιραστεί στο σύνολο της κοινωνίας τότε θα χαθεί η 'αίγλη' της ελίτ, αλλά τα προνόμια θα συνεχίσουν να υπάρχουν και να τα έχει ένα μεγαλύτερο κομμάτι της κοινωνίας. Ένα παράδειγμα συνέβη κατά την διάρκεια της τρίμηνης εξουσίας της Κομμούνας του Παρισιού. Το 1871 η αναρχική κομμουνιστική εξουσία του Παρισιού πήρε την απόφαση να δώσει το στάτους του 'καλλιτέχνη' (artiste) και στους 'τεχνίτες' (artisans). Ο τίτλος συνοδευόταν φυσικά από μια κοινωνική αναγνώριση και σεβασμό αλλά και από το δικαίωμα να υπογράφουν το έργο τους και να έχουν απολαβές και από την αναπαραγωγή του – κάτι που είχαν μόνο όσοι θεωρούνταν καλλιτέχνες. Δηλαδή ΄όταν όλοι θα είναι καλλιτέχνες, τότε όλοι θα είναι καλλιτέχνες'. Με άλλα λόγια θα έχουν τα δικαιώματα και τα προνόμια της συγκεκριμένης τάξης. Μπορεί η τυφλή 'λατρεία΄ της τάξης να χαθεί, όμως αυτό απλώς σπρώχνει την κοινωνία σε πιο υγιή πλαίσια όπου εξετάζεται η ουσία ενός τίτλου και όχι η θεοποίησή του.
Συνεπώς, από όποια πλευρά και αν το εξετάσω, η φράση – κλειδί της ταινίας μοιάζει λάθος. Και ένα βήμα παραπάνω, ο κακός είχε την δυνατότητα να εκφράζει όντως την Γαλλική Επανάσταση. Αν και οι σούπερ στην ταινία δεν έχουν την απόλυτη εξουσία που είχαν οι βασιλικοί πριν την γαλλική επανάσταση, αποτελούν μια διαχωρισμένη ελίτ όπου κάποιος μπαίνει με την γέννησή του και που επιβάλει μια μορφή εξουσίας πάνω στην κοινωνία αφού είναι υπεράνω νόμων. Η μετατροπή του στοιχείου σούπερ σε εφευρέσεις όπου θα μπορούν όλοι να τις έχουν – για την ακρίβεια αυτοί που θα έχουν την οικονομική δυνατότητα να τις αγοράσουν – ουσιαστικά μετατρέπει τον τρόπο δημιουργία της τάξης των σούπερ, από κληρονομικό σε οικονομικό. Οι σούπερ δεν καθορίζονται πλέον από το αίμα τους αλλά από την οικονομική τους δυνατότητα που είναι ακριβώς ότι συνέβη και στην Γαλλική Επανάσταση όπου η εξουσία πέρασε από τα χέρια των ευγενών στα χέρια των αστών, δηλαδή σε αυτών που είχαν μια καλή οικονομική κατάσταση. Για αυτό λοιπόν ο κακός των Απίθανων είναι γοητευτικός: έχει την μοναδική ευκαιρία να είναι ο νέος Ροβεσπιέρος. Θα μπορούσε να έχει ως σχέδιο την διάλυση της ελίτ των σούπερ, της αριστοκρατίας του αίματος και να μοιράσει το στοιχείο σούπερ σε όλους του απλούς ανθρώπους που – όπως και αυτός – δεν γεννήθηκαν σούπερ. Και να το κάνει με σκοπό, όχι για να μην υπάρχουν σούπερ, αλλά για να γίνουν όλοι σούπερ. Αντί για αυτό, δυστυχώς, επιθυμεί απλώς να γίνει κομμάτι μιας ελίτ που ο ίδιος τυφλά έχει θεοποιήσει για να απολαύσει έναν σύντομο θαυμασμό.
Η ουρά τελειώνει σιγά σιγά. Οι Απίθανοι 2 πλησιάζουν. Και σκέφτομαι μήπως αυτή η ταινία θα είναι μια αλληγορία της Σοβιετικής Επανάστασης, αν και αυτό είναι μάλλον απίθανο.
