«Φόβος και παραπλάνηση οι λόγοι ανόδου του φασισμού»
Το καινούργιο μυθιστόρημα της Κατερίνας Μαλακατέ με τίτλο Το Σχέδιο από τις εκδόσεις Μελάνι μας παρουσιάζει μια δυστοπία πολιτικής υφής που λαμβάνει χώρα στη σύγχρονη Ελλάδα. Μετά την αρνητική απόφαση των Ελλήνων πολιτών το 2011 για παραμονή της χώρας στο ευρώ, πραγματοποιείται πραξικόπημα και ανάληψη της εξουσίας από τον Ένα. Ο δικτάτορας δίχως πρόσωπο μεταμορφώνει την Αθήνα σε σύγχρονο στρατόπεδο εργασίας, ενώ η επαρχία παραλύει από την πείνα και την ανέχεια. Το βιβλίο θέτει στον αναγνώστη αυστηρά διλήμματα, προειδοποιεί για τον διαρκή κίνδυνο του φασισμού, τονίζει τη σημασία της αυτοθυσίας δίνοντας έμφαση στον ζωτικό χώρο των οικογενειακών δεσμών.
Πώς αποφασίσατε να εντάξετε στο βιβλίο σας σύγχρονα και εγχώρια πολιτικά ζητήματα;
Μάλλον χωρίς να το συνειδητοποιώ πλήρως, ήταν αυτό που με απασχολούσε τότε το 2011 – και συνεχίζει να με απασχολεί ακόμα και σήμερα- περισσότερο από όλα τα άλλα ζητήματα.
Θα αποδίδατε στο Σχέδιο τον όρο «πολιτικό μυθιστόρημα»;
Νομίζω πως θα το αδικούσα αν το έκανα. Το Σχέδιο έχει σαφώς πολιτικό φόντο, αλλά εστιάζει στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων του και στις μεταξύ τους σχέσεις. Ήταν συγγραφική επιλογή αυτό.
Τι ήταν αυτό που σας οδήγησε να μη φανερώσετε την ταυτότητα του Ενός;
Το Κακό πλανάται πάνω από τις ζωές μας, και δεν χρειάζεται πρόσωπο για να αντιληφθούμε τις συνέπειές του. Αν ξεσκέπαζα τον Ένα, υπήρχε ο κίνδυνος να τον ευτελίσω, να τον μικρύνω. Από την άλλη η ίδια η ιδέα ενός δικτάτορα που δεν δείχνει το πρόσωπό του ποτέ, δεν βασανίζει αλλά διοικεί με τον φόβο πως θα χάσεις όσα έχεις, μοιάζει ταυτόχρονα τόσο ταιριαστή και αταίριαστη με την εποχή, που με ιντριγκάρει.
Ποια πιστεύετε ότι είναι τα ερείσματα της ανόδου του φασισμού;
Το βασικό είναι ο φόβος και η παραπλάνηση. Ο φόβος για το άγνωστο, να μην χαθούν έστω και τα ελάχιστα που μας ανήκουν. Σε περιόδους κρίσης αυτό γιγαντώνεται, ο ξένος απειλεί να μας πάρει τη θέση. Δεν χρειάζεται πια παρά κάποιος που είναι διατεθειμένος να εκμεταλλευτεί αυτό το συναίσθημα. Η ρητορική του μίσους απενοχοποιεί τα ποταπά ένστικτα της ανθρώπινης φύσης, τα νομιμοποιεί. Τα υπόλοιπα έπονται, μόλις απαρνηθείς την ανθρωπιά σου.
Πώς αντιλαμβάνεστε την άνοδο εξτρεμιστικών και εθνικιστικών στοιχείων στην Ευρώπη;
Καταλαβαίνω την αγωνία των ανθρώπων να υπάρξουν σε μία ομάδα, να νιώσουν πως ανήκουν, πως οι γύρω τους θα τους υπερασπιστούν στο όνομα μιας κοινής πατρίδας, μιας κοινής ιδεολογίας, μιας κοινής καταβολής. Αν και με τρομάζει, κατανοώ γιατί τα εθνικιστικά στοιχεία αποκτούν όλο και μεγαλύτερο λαϊκό έρεισμα. Ο εξτρεμισμός είναι η πραγματική απειλή. Δημιουργεί τον φαύλο κύκλο που οξύνει τις αντιθέσεις, οδηγεί σε πιο ακραίες εθνικιστικές τάσεις, τόσο τους θύτες όσο και τα θύματα. Από εκεί θα προκύψει ο επόμενος μεγάλος Πόλεμος. Το θέμα είναι πού, πότε και με ποια αφορμή.
Υποστηρίζετε ότι μια ενδεχόμενη έξοδος της χώρας μας από τη ζώνη του Ευρώ θα ήταν καταστροφική;
Θεωρώ πως η Ευρώπη ακόμα και ενωμένη- όπως είναι ενωμένη αυτή τη στιγμή, στρεβλά και άναρχα- θα αντιμετωπίσει στο άμεσο μέλλον πολλούς κλυδωνισμούς κι ίσως να μην αντέξει. Μια χώρα μικρή και αποσταθεροποιημένη όπως η Ελλάδα, ο αποδιοπομπαίος τράγος της Παγκόσμιας κρίσης, μόνη, δεν έχει ούτε μια ελπίδα. Μαζί με την Ευρώπη, ίσως έχει κάποια.
Ποια πιστεύετε ότι είναι η σχέση τέχνης και ζωής;
Δεν πιστεύω πως η τέχνη αντιγράφει τη ζωή, ούτε η ζωή την τέχνη. Αντλεί η μία από την άλλη, είναι αλληλένδετα· η ζωή δίνει τα ερεθίσματα, η τέχνη εκείνη τη λοξή ματιά για να αντιληφθείς τη ζωή με ευρύτερους όρους, να συνειδητοποιήσεις τα ανείπωτα.
Μπορεί να υπάρξει εξ ολοκλήρου μη στρατευμένη τέχνη;
Ο καλλιτέχνης που δεν έχει πολιτική άποψη, δεν μπορεί να δημιουργήσει έργα σημαντικά, που να επικοινωνούν με τα βαθύτερα αισθήματά μας. Όμως η πολιτική θέση δεν είναι ανάγκη να τοποθετείται κεντρικά στο έργο, να καταλαμβάνει τόσο ζωτικό χώρο που να το πνίγει. Η πολιτική είναι στάση ζωής, προσδίδει βάθος σε όλα όσα η τέχνη έχει να αφηγηθεί ή να απεικονίσει. Πάντως δεν είναι καπέλο για να το φορέσεις στον αποδέκτη του έργου σου.
Η οικογένεια και η τέχνη μπορούν να αποτελέσουν μοχλούς κοινωνικής ευαισθητοποίησης και επαγρύπνησης, όπως διαφαίνεται στο βιβλίο σας. Θεωρείτε ότι κάτι τέτοιο συμβαίνει στις μέρες μας;
Αν δεν συμβαίνει, θα έπρεπε. Η οικογένεια, με την ευρύτερη έννοια, οι ανθρώπινες σχέσεις, μας υπενθυμίζουν όλα όσα μας ξεχωρίζουν από τη μάζα. Όσο απομακρυνόμαστε από τους πραγματικούς δεσμούς μας, τόσο αποκτηνωνόμαστε.
Όσο για την Τέχνη, δεν είναι ο ρόλος της να δείξει τον δρόμο, παρά να φωτίσει εκείνα τα στενά δρομάκια, να ρίξει φως εκεί που πριν δεν υπήρχε, για να ανακαλύψουμε μόνοι μας άλλες, εναλλακτικές, πορείες.
Αν με ρωτάτε αν οι διανοούμενοι θα σώσουν τον κόσμο, έχω να σας απαντήσω κατηγορηματικά: όχι. Όλοι μαζί θα τον σώσουμε.
Ποια βιβλία διαβάζετε αυτή την περίοδο;
Αυτή την περίοδο διαβάζω την «Ώρα του Αστεριού» της Κλαρίσε Λισπέκτορ (μετ. Μάριος Χατζηπροκοπίου», εκδ. Αντίποδες) και τη «Λίγη ζωή» της Χάνια Γιαναγκιχάρα (μετ Μαρία Ξυλούρη, εκδ. Μεταίχμιο). Σκόρπια διαβάζω και τα δοκίμια του Στάινερ, «Περί λόγου, τέχνης και ζωής», σε μετάφραση Γιώργου Λαμπράκου από τις εκδόσεις Πατάκη.
