«Η τέχνη είναι ο ψίθυρος της ιστορίας, που ακούγεται πάνω από τον αχό της εποχής.»
Ο «Αχός της εποχής» είναι το βιβλίο το οποίο ο Julian Barnes αφιερώνει σε έναν από τους μεγαλύτερους συνθέτες του 20
ου αιώνα, στον Ρώσο Dmitri Shostakovich. Ο Shostakovich γεννήθηκε τον Σεπτέμβριο του 1906 στην Αγία Πετρούπολη. Έζησε και δημιούργησε μέσα στην σταλινική Ρωσία και ολόκληρος ο βίος και η πορεία του σημαδεύτηκε από την περίπλοκη και αντιφατική σχέση που είχε με το σοβιετικό καθεστώς. Έργα του λογοκρίθηκαν και αποκηρύχτηκαν από το κομμουνιστικό καθεστώς, ενώ ο ίδιος βρισκόταν μονίμως σε μια κατάσταση ασφυκτικής πίεσης και καταπίεσης της δημιουργίας του από το εχθρικό πολιτικό κλίμα. Ήξερε πως «τούτη ήταν η χειρότερη εποχή».
Στην Ρωσία του σταλινικού καθεστώτος «η απαίτηση ήταν ο συνθέτης να αυξάνει την παραγωγή του όπως ο ανθρακωρύχος και η μουσική του να ζεσταίνει τις καρδιές όπως το κάρβουνο τα σώματα. Οι γραφειοκράτες προσδιόριζαν τη μουσική παραγωγή, όπως έκαναν με άλλες κατηγορίες παραγωγής, ενώ είχαν καθορίσει νόρμες και αποκλίσεις από τις νόρμες». (σελ. 38) Το έργο του Shostakovich «Λαίδη Μακμπέθ του Μτσενσκ» είχε χαρακτηριστεί από την ηγετική εξουσία «Βαβούρα αντί μουσικής» –παρότι είχε πάρει εξαιρετικές κριτικές από κριτικούς και κοινό– και έγινε η αιτία για να διαγραφεί από την Ένωση Συνθετών. Έπειτα από αυτό το γεγονός ανακρίθηκε και περίεμενε τη σύλληψή του από τη μυστική αστυνομία, περνώντας το κάθε βράδυ ντυμένος με μια βαλίτσα κάτω απ' το κρεβάτι ή ακόμα και δίπλα στο ασανσέρ του σπιτιού του για να μην το συλλάβουν μπροστά στην οικογένειά του.
«Στη Ρωσία του Στάλιν δεν υπήρχαν συνθέτες που έγραφαν μουσική κρατώντας την πένα ανάμεσα στα δόντια. Από εδώ και στο εξής θα υπήρχαν μόνο δύο είδη συνθετών: οι φοβισμένοι ζωντανοί και οι νεκροί.» (σελ. 66) Ο Shostakovich έζησε σε μια δύσκολη εποχή, κατά την οποία έπρεπε ο καθένας να διαλέξει πλευρά. Πράγμα που σήμαινε, βέβαια, ότι είτε διάλεγε κανείς να συμμορφωθεί με τις επιταγές του κόμματος, είτε αποδεχόταν το σοβαρότατο ενδεχόμενο να του αφαιρεθεί η ζωή. Ο Shostakovich «δεν είχε γίνει μέλος του Κόμματος, ούτε θα γινόταν ποτέ. Δεν μπορούσε να συμμετέχει σε ένα κόμμα που δολοφονούσε – ήταν τόσο απλό.» (σελ. 71) «Μέσα του πίστευε στον κομμουνισμό; Ασφαλώς, αν η εναλλακτική ήταν ο φασισμός. Δεν πίστευε όμως στην ουτοπία, στην τελειότητα της ανθρωπότητας και στους μηχανικούς της ανθρώπινης ψυχής.» (σελ.72) Για να αποκατασταθεί το όνομά του και να γλιτώσει τον κίνδυνο, αναγκάστηκε να συνθέσει «πατριωτική μουσική». Όλα αυτά είχαν σοβαρό αντίκτυπο στη ζωή και την ψυχολογία του, κάνοντας τον να σκεφτεί σοβαρά να προβεί σε αυτοκτονία. Την σκέψη της αυτοκτονίας, ωστόσο, αναίρεσε η συνειδητοποίηση πως αν σκοτωνόταν τότε θα του έκλεβαν την προσωπική του ιστορία και θα την ξανάγραφαν όπως εκείνοι ήθελαν.
Ο Shostakovich έζησε τη ζωή του μέσα στον φόβο και τη δειλία. «Συνήθως, ο
φόβος διώχνει κάθε άλλο συναίσθημα, όχι όμως και την ντροπή» (σελ. 81). Ένιωθε απογοητευμένος από τον εαυτό του, γιατί δεν μπορούσε να αντιταχθεί ρωμαλέα απέναντι στην κομματική εξουσία. Αναγκαζόταν να ενδίδει σε ό,τι εκείνη του πρόσταζε. Έλεγε όσα εκείνη τον ανάγκαζε να πει, έδινε στον κόσμο την εικόνα που εκείνη του υπαγόρευε να δίνει, αναγκάστηκε να αποκηρύξει το έργο του. Και η μεγαλύτερη ντροπή ήρθε όταν ακόμα και κάποιο από τους ήρωές του, όπως για παράδειγμα ο Stravinsky, τον αποκήρυξαν. Η επίσημη αποκατάσταση του Shostakovich επήλθε μετά τον θάνατο του Στάλιν, το 1953. Το 1960, ωστόσο, προσχώρησε στο κομμουνιστικό κόμμα, γεγονός που θεωρήθηκε από άλλους ως ένδειξη αφοσίωσης και συμμόρφωσης και από άλλους ως δείγμα δειλίας ή ως συνέπεια της πολιτική πίεσης που δεχόταν.
Το βιβλίο του Barnes χωρίζεται σε τρία μέρη: 1) Στο πρώτο μέρος που έχει τίτλο «Στο Πλατύσκαλο» βρισκόμαστε στο 1936 και στην περίοδο που ο συνθέτης φοβάται τη σύλληψή του από το σταλινικό καθεστώς, 2) στο δεύτερο μέρος με τίτλο «Στο Αεροπλάνο» βρισκόμαστε στο 1949 και μαθαίνουμε για το ταξίδι του Shostakovich στις ΗΠΑ και 3) στο τρίτο μέρος που έχει τίτλο «Στο Αυτοκίνητο» βρισκόμαστε στο 1972 και πληροφορούμαστε την υποτιθέμενη αποκατάσταση του ονόματος του συνθέτη. Και τα τρία μέρη ξεκινούν με την ίδια φράση, «ΕΝΑ ΠΡΑΓΜΑ ΗΞΕΡΕ ΜΟΝΟ: Τούτη ήταν η χειρότερη εποχή».
Η γραφή του Barnes αποτυπώνει τη συνεχή ροή των σκέψεων του δημιουργού και συνθέτει μια χαμηλόφωνη αφήγηση. Το βιβλίο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μυθιστορηματική βιογραφία. Ο συγγραφέας μας παρουσιάζει έναν καλλιτέχνη που προσπάθησε να υπερπηδήσει τα εμπόδια και τις παγίδες που στήνονταν μπροστά του –και δεν ήταν πάντα εμφανείς– ώστε να καταφέρει να δημιουργήσει. Ο ίδιος συνειδητοποίησε ότι η δημιουργία και μια ομαλή –τηρουμένων των αναλογιών– ζωή θα μπορούσε να υπάρξει μόνο κάνοντας την ειρωνεία (και όχι τον σαρκασμό, που θα έφερε τα αντίθετα αποτελέσματα) τρόπο συμπεριφοράς. «…με την ειρωνεία μπορούσες να διατηρήσεις ό,τι είχε αξία για εσένα –αυτήν την ελπίδα έτρεφε κάποιες φορές–, ακόμα κι όταν ο αχός της εποχής γινόταν τόσο δυνατός, ώστε να σπάνε τα τζάμια των παραθύρων» (σελ. 113). Ο Barnes καταφέρνει να αποδώσει την ασφυκτική διάσταση των πραγμάτων όταν η τέχνη έρχεται αντιμέτωπη με την πολιτική και την εξουσία, καθώς και την πάλι του ίδιου του συνθέτη με τη συνείδησή του. «Και σε τούτους τους καιρούς οι άνθρωποι κινδύνευαν διαρκώς να χάσουν παρά να βρουν τον εαυτό τους. Αν τους τρομοκρατούσες αρκετά γίνονταν κάτι άλλο, κάτι μειωμένο και υποβιβασμένο, γίνονταν απλές τεχνικές επιβίωσης. Έτσι κι αυτό που ένιωθε εκείνος δεν ήταν τόσο αγωνία αλλά ωμός φόβος, ο φόβος ότι είχαν έρθει οι τελευταίε μέρες της αγάπης.» (σελ. 114)
Το συμπέρασμα του Barnes, αλλά και δικό μας, είναι πως δεν σκότωσαν τον Dmitri Shostakovich, τον είχαν αφήσει να ζήσει, και αφήνοντας τον να ζήσει, τον είχαν σκοτώσει. Κι αυτό γιατί ό,τι συνιστούσε νίκη επιτυχία για το κόμμα και τη σοβιετική Ρωσία, συνιστούσε ταυτόχρονα ήττα και αποτυχία για τον ίδιο. Όμως, αναμφίβολα, ο ίδιος ήξερε γιατί έγραφε μουσική, ακόμα και κάτω από αυτές τις δύσκολες συνθήκες. «Έγραφε μουσική για τα αυτιά που μπορούσαν να ακούσουν. Ήξερε επομένως ότι κάθε αληθινός ορισμός της τέχνης είναι κυκλικός, ενώ κάθε αναληθής τής αποδίδει κάποια συγκεκριμένη λειτουργία.» (σελ. 120)
Συγγραφέας: Julian Barnes
Τίτλος: Ο Αχός της Εποχής
Μετάφραση: Θωμάς Σκάσσης
Εκδόσεις: Μεταίχμιο (2016)
Σελίδες: 231
