Παρά την σύνθετη ιστορία του δοκιμίου (essay) ως genre, είναι κοινώς αποδεκτό πως αυτός ο οποίος το κατέστησε δημοφιλές στη λογοτεχνία και τη φιλοσοφία ήταν ο Michel de Montaigne (Γάλλος φιλόσοφος, 1533 – 1592), με το ογκώδες έργο του Essais, στο οποίο διαπραγματεύεται ένα ευρύ φάσμα θεματολογιών όπως πολιτική, ψυχολογία, εκπαίδευση κλπ. Με βασικά χαρακτηριστικά την δήλωση της προσωπικής του άποψης – καθώς εντός των κειμένων οι αναφορές στο «εγώ» επικρατούν – αλλά και έναν συγκεκριμένο τρόπο γραφής, αφού πολλές φορές το ίδιο το κείμενο μοιάζει σαν μια ελεύθερη διαμόρφωση και συρραφή απόψεων, ιδεών και γεγονότων χωρίς εν τέλει να οδηγεί σε κάποιο συμπαγές και ξεκάθαρο συμπέρασμα, το στοιχείο του story-telling και της αφήγησης είναι κυρίαρχο. Αυτή η μορφή κειμένου έμελλε να επηρεάσει τις μετέπειτα γενιές φιλοσόφων και λογοτεχνών μέχρι τις μέρες μας, οι οποίοι διαχειρίστηκαν αυτή τη φόρμα συγγραφής με τέτοιον τρόπο, παρουσιάζοντάς την με ποικίλες μεθόδους και εμπλουτίζοντας την, κάνοντας το έργο του ακριβούς ορισμού της ακόμη πιο δύσκολο. Πάραυτα η μορφή το δοκιμίου δεν παρέμεινε μόνο εντός των ορίων της λογοτεχνίας και της φιλοσοφίας, αλλά επεκτάθηκε και στον τομέα του κινηματογράφου (και αυτό ίσως είναι ένα όμορφο παράδειγμα για το πώς οι διαφορετικές τέχνες συνεργάζονται και παράγουν καινούρια, υβριδικά προϊόντα).
Μολονότι ο όρος essay – film πρωτο-διατυπώθηκε μέσα από το έργο του Chris Marker, το πρώτο φιλμ που προδρομίζει τον όρο μπορεί να θεωρηθεί το Man with a Movie Camera του Ρώσου Dziga Vertov, γυρισμένο το 1929. Μέσα από το συγκεκριμένο φιλμ, ο Vertov καταγράφει τις εργατικές κυρίως τάξεις των Ρωσικών μεγαλουπόλεων, το καθημερινό τους πρόγραμμα, τις ασχολίες τους, τις συνήθειες των γυναικών καθώς και την ένταξη της τεχνολογίας στη ζωή των ανθρώπων. Το φιλμ έχει έκδηλο χαρακτήρα ντοκιμαντέρ, με μεγάλη γκάμα οπτικών ποιοτήτων καθώς ο Vertov χρησιμοποιεί ένα πλήθος τεχνικών μέσων, κατασκευάζοντας μια ροή η οποία δεν έχει ουσιαστικά αφήγηση και με τον ίδιο τον αφηγητή να είναι σχετικά απών (εν αντιθέσει με τα δοκίμια του Montaigne).
Τα A Grin Without a Cat (1977) και «Sans Soleil» (1983) του Marker αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα του essay-film. Στο πρώτο ο Marker χρησιμοποιεί κατά κόρον έτοιμο υλικό – ντοκουμέντα σε συνδυασμό με πλάνα τα οποία έχουν γυριστεί από τον ίδιο επί σειρά ετών, τα οποία είναι δομημένα με τέτοιον τρόπο ώστε να διαμορφώνουν τον σκεπτικισμό του ίδιου του Marker πάνω στις πολιτικές αλλαγές του 60'-70' και κυρίως την άνοδο του σοσιαλισμού και της Νέας Αριστεράς στη Γαλλία. Για το κείμενο και την αφήγησή του, και ενώ είναι γραμμένο από τον ίδιο, χρησιμοποιήθηκαν οι φωνές διαφόρων ηθοποιών. To Sans Soleil διαπραγματεύεται την φύση της ανθρώπινης μνήμης, ενώ το κείμενο έχει φανταστικό (fictional) χαρακτήρα (εν αντιθέσει με το A Grin Without a Cat), στο οποίο μια γυναίκα διαβάζει τα γράμματα του φανταστικού εραστή της, με τα πλάνα να είναι εξ ολοκλήρου γυρισμένα από τον ίδιο τον Marker. Στο «A.K.» , ο Marker αποδίδει έναν φόρο τιμής στον Akira Kurosawa και την προσωπικότητά του, καταγράφοντας επί τόπου με την κάμερα του το στήσιμο και τα γυρίσματα του Ran, ταινία του τελευταίου, ενώ χαρακτηριστικά είναι τα πλάνα με τις οθόνες και το κόκκινο φόντο και ο διαχωρισμός του όλου φιλμ σε κεφάλαια με θεματολογία.
Το 1995 η ταινία του Godard JLG – Self – Portrait in December προβάλλεται, αποτελώντας ένα από τα πιο προσωπικά φιλμ του σκηνοθέτη. Η σχέση του Godard με τον κινηματογράφο και τις αυστηρές κριτικές τις οποίες κατά καιρούς δεχόταν, η σχέση του με την φιλοσοφία και τη ζωγραφική και φυσικά την πολιτική, κατασκευάζουν μια αρχιτεκτονική από αλλεπάλληλες εικόνες με έντονο το στοιχείο του αφηρημένου και τον σκηνοθέτη τον ίδιο να «εξομολογείται» και να αφηγείται καθώς κάνει χρήση της ίδιας του της φωνής, αλλά και είναι παρών μπροστά στην κάμερα, άλλοτε με πιο θεατρικά και στημένα πλάνα, άλλοτε με πιο οικεία και λιτά.
Το Lost, Lost, Lost του Jonas Mekas (1976) είναι ένα πειραματικό φιλμ με αμιγώς ημερολογιακό χαρακτήρα, καθώς ο Mekas χρησιμοποιεί πλάνα τα οποία τραβούσε με κάμερα χειρός από το 1949 και την άφιξη του στις Η.Π.Α εγκαταλείποντας τη Λιθουανία, μέχρι το 1963 και τις προσπάθειες του να προσαρμοστεί στο νέο του περιβάλλον.
Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με το News from Home (1977) της Chantal Akerman, η οποία διαβάζει την αλληλογραφία που της έστελνε η μητέρα της, όταν η Akerman μετακόμισε στην Νέα Υόρκη το 1971, με πλάνα από την πόλη να συνοδεύουν την φωνή της.
Όμως η έννοια του essay δεν επεκτάθηκε μόνο στον κινηματογράφο (πέραν του ότι έχει χρησιμοποιηθεί και στην φωτογραφία), αλλά πλέον είναι κοινή η χρήση της και στα εικαστικά. Ο Harun Farocki, παρά το γεγονός πως προέρχεται από τον χώρο του κινηματογράφου και είναι γνωστός και ως θεωρητικός, συν εκθέτει τα φιλμ του σε εκθέσεις εικαστικών. Στο Arbeiter verlassen die fabrik (1995), χρησιμοποιεί ως αφορμή ένα φιλμ των αδερφώνLumiere, διάρκειας μικρότερης του ενός λεπτού. Καθώς το φιλμ του Farocki αναφέρεται στις βιομηχανίες και τους εργάτες, ή την εργασία στις βιομηχανίες ως δουλεία, footage διαφορετικής προέλευσης και ποιοτήτων έχει χρησιμοποιηθεί. Ντοκουμέντα από την στιγμή εργασίας οι εργατικές απεργίες, καθώς και κομμάτια ταινιών άλλων σκηνοθετών όπως το Metropolis του Fritz Lang και το Il Deserto Rosso του Antonioni, ενώ μια γυναικεία φωνή αφηγείται.
Το 2008 η Νορβηγή εικαστικός Lene Berg, παρουσίασε ένα φιλμ με τίτλο Stalin by Picasso, το οποίο έχει ως κεντρικό θέμα ένα χαμένο σχέδιο – πορτρέτο του Στάλιν από τον Πικάσο.
Μέσα από ένα παιχνίδι illustration το οποίο αφηγείται πραγματικά γεγονότα με την φωνή της ίδιας της Berg, η κριτική στάση απέναντι στον Σταλινικό κομμουνισμό είναι εμφανής με ενταγμένα κάποια προσωπικά στοιχεία της Berg, δοσμένα με αρκετό χιούμορ.
*****
Είτε διαμορφώνεται μέσα από έτοιμο υλικό, είτε από κατ' εξοχήν γυρισμένο από τον ίδιο τον κινηματογραφιστή ή και τα δύο, – είτε ο αφηγητής είναι ο ίδιος ο κινηματογραφιστής ή κάποιος άλλος, – είτε έχει έντονο το στοιχείο της προσωπικής ζωής του ίδιου είτε όχι, – είτε στηρίζεται στο φανταστικό είτε στο ντοκουμέντο ή και με όλα τα χαρακτηριστικά τα οποία δόθηκαν με βάση τα λιγοστά παραπάνω παραδείγματα, το essay – film παραμένει ένας πολύ ευρύς ορισμός και ένα μέσο (αν από μόνο του μπορεί να χαρακτηριστεί ως τέτοιο) το οποίο δίνει μεγάλη ελευθερία στον ίδιο τον δημιουργό για πειραματισμούς φόρμας- περιεχομένου, άλλα προσφέρεται και στον ίδιο τον θεατή ως «άσκηση» σκέψης, καθώς πολλά φιλμ του είδους είναι ιδιαίτερα απαιτητικά.
