Γράφει ο Λάζαρος Γεροφώτης
Ο κινηματογράφος πέραν των βασικών ειδών του, δράμα, κωμωδία, μιούζικαλ, ρομαντικές κομεντί κλπ., ασχολήθηκε όπως ήταν φυσικό και με την μεταφορά στην μεγάλη οθόνη των αρχαίων τραγωδιών. Δεν ήταν βέβαια πολλές οι φορές που έγινε προσπάθεια τόσο στον παγκόσμιο, όσο και στον Ελληνικό κινηματογράφο για την μεταφορά των αρχαίων κειμένων, όμως, όσες προσπάθειες έγιναν, ήταν προσεγμένες παραγωγές και από σπουδαίους σκηνοθέτες. Ο “Οιδίπους Τύραννος” του Σοφοκλή ήταν η πρώτη τραγωδία που μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο, μόλις το 1910 από τον Ιταλό σκηνοθέτη Giuseppe de Liguoro. Με τον Οιδίποδα ασχολήθηκαν κι άλλοι σκηνοθέτες με σημαντικότερη δημιουργία εκείνη του Pier Paolo Pasolini το 1967, όπου συμμετείχε στο Φεστιβάλ Βενετίας. Ο Pasolini μετέφερε και την “Μήδεια” του Ευριπίδη το 1969, με πρωταγωνίστρια την Μαρία Κάλλας στην μοναδική της εμφάνιση στον κινηματογράφο. Την Μήδεια ερμήνευσε σε μία διαφορετική εκδοχή και η Μελίνα Μερκούρη στην ταινία του Jules Dassin “Κραυγή Γυναικών” (1978), όπου συμμετείχε στο Φεστιβάλ των Καννών και ήταν υποψήφια για Χρυσή Σφαίρα Καλύτερης Ξενόγλωσσης ταινίας.
Στην Ελλάδα, ο πρώτος που μετέφερε στον κινηματογράφο μια αρχαία τραγωδία, ήταν ο Δημήτρης Γαζιάδης, όπου το 1927 κινηματογράφησε την παράσταση “Προμηθέας Δεσμώτης” και μέρος των Δελφικών Εορτών με αθλητικούς αγώνες (σε μορφή μικρού μήκους ταινίας-ντοκιμαντέρ) που διοργάνωσαν ο Άγγελος Σικελιανός και η σύζυγός του Εύα Πάλμερ-Σικελιανού.
Στο κομμάτι της μυθοπλασίας όμως, ο πρώτος που μετέφερε μία τραγωδία (και πάλι του Σοφοκλή), ήταν ο Γιώργος Τζαβέλας το 1961, με την “Αντιγόνη”. Πρωταγωνίστρια η Ειρήνη Παππά στον ρόλο της Αντιγόνης, με τον Μάνο Κατράκη στο ρόλο του Κρέοντα και την Μάρω Κοντού στον ρόλο της Ισμήνης. Η ταινία είχε Παγκόσμια αποδοχή, καθώς επιλέχθηκε στις 10 καλύτερες ταινίες της χρονιάς (1961) από την Ένωση Ανταποκριτών Ξένου Τύπου Αμερικής, συμμετείχε στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Βερολίνου, ήταν Υποψήφια για Χρυσή Σφαίρα Samuel Goldwyn Καλύτερης ταινίας, ενώ απέσπασε 2 βραβεία στο Φεστιβάλ Σαν Φρανσίσκο (σκηνοθεσίας και α’ ανδρικού ρόλου), Βραβείο α’ γυναικείου ρόλου στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Λονδίνου 1961 και 2 βραβεία στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης 1961 (μουσικής και α’ γυναικείου ρόλου).
Ο σπουδαίος σκηνογράφος και βραβευμένος με Όσκαρ για τον “Ζορμπά” (1964), Βασίλης Φωτόπουλος, στην μοναδική του σκηνοθετική απόπειρα, μετέφερε στη μεγάλη οθόνη την τραγωδία του Ευριπίδη “Ορέστης” το 1969. Στο ρόλο του Ορέστη ο Αμερικάνος ηθοποιός Hiram Keller, ενώ στον ρόλο της Ηλέκτρας η τραγουδίστρια και ηθοποιός Φλέρυ Νταντωνάκη στην πρώτη της εμφάνιση στο σινεμά. Μία σχεδόν “χαμένη” και άγνωστη ταινία του Ελληνικού κινηματογράφου, που προβλήθηκε το 2018 στο 59ο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, στο πλαίσιο του αφιερώματος στο Queer Ελληνικό Σινεμά, καθώς η ματιά του Βασίλη Φωτόπουλου και η προβολή του ανδρικού σώματος, συγκαταλέγεται στις πρώτες αξιοσημείωτες στιγμές της queer ελληνικής φιλμογραφίας.
Πολλοί ακόμα Έλληνες σκηνοθέτες στις δημιουργίες τους, είτε βασίζονται στα κείμενα των αρχαίων τραγωδιών διασκευάζοντας τες και μεταφέροντας τη δράση στο σήμερα, είτε κάνοντας αναφορές σε αυτές (Αγγελόπουλος, Φέρρης, Δαλιανίδης, Ζερβουλάκος, Θέος, Μανουσάκης, Πανουσόπουλος, Κούνδουρος, Σφήκας, Λιάππα, κ.ά.).
Φυσικά, ο κύριος εκπρόσωπος της μεταφοράς αρχαίων τραγωδιών στον Ελληνικό κινηματογράφο (πέραν της σπουδαίας ταινίας του Τζαβέλα), είναι ο Ελληνοκύπριος σκηνοθέτης, Μιχάλης Κακογιάννης. Ο παγκοσμίου φήμης κινηματογραφιστής, Υποψήφιος για 3 Όσκαρ για τον “Ζορμπά” (1964), μετέφερε τρεις τραγωδίες του Ευριπίδη στην μεγάλη οθόνη. Την “Ηλέκτρα” το 1962, τις “Τρωάδες” το 1971 και την “Ιφιγένεια” το 1977. Και οι τρεις ταινίες, είναι διαθέσιμες δωρεάν μέχρι 31/1/2025 στο Ertflix. Αναλυτικά οι ταινίες:
- Ηλέκτρα (1962)
Ένα χρόνο μετά της επιτυχία της “Αντιγόνης” του Τζαβέλα (σε παραγωγή δική του και του Τζέιμς Πάρις), η Φίνος Φίλμς, ξεφεύγοντας από τα κλασικά εμπορικά είδη που ακολουθούσε πιστά με στόχο την μεγάλη προσέλευση του κοινού (κωμωδίες, δράματα, αστυνομικές περιπέτειες, ιστορικές ταινίες), κάνει το μεγάλο βήμα, με την παραγωγή της ταινίας του Μιχάλη Κακογιάννη “Ηλέκτρα”. Θεωρείτε ως η πιο άρτια μεταφορά αρχαίας τραγωδίας στον παγκόσμιο κινηματογράφο. Η ταινία γνώρισε μεγάλη επιτυχία, τόσο σε εισιτήρια, όπου βρέθηκε στην 6η θέση την σεζόν 1962-1963 ανάμεσα σε 82 ταινίες με 76.846 εισιτήρια πρώτης προβολής (Αθηνών και προαστίων), ενώ οι κριτικές ήταν διθυραμβικές και γνώρισε Παγκόσμια αναγνώριση, με βραβεία στις Κάννες (το κοινό χειροκροτούσε για 10 λεπτά μετά την προβολή της ταινίας) και με Υποψηφιότητα για Όσκαρ καλύτερης Ξενόγλωσσης ταινίας (η πρώτη Ελληνική ταινία που το κατάφερε στην συγκεκριμένη κατηγορία).
Πρωταγωνίστρια η Ειρήνη Παππά στον ομώνυμο ρόλο (όπου έπαιξε και την Αντιγόνη ένα χρόνο νωρίτερα), ο Γιάννης Φέρτης στον ρόλο του Ορέστη, η σπουδαία Αλέκα Κατσέλη στον ρόλο της Κλυταιμνήστρας, ο Μάνος Κατράκης στον ρόλο του διδασκάλου και ο Νότης Περγιάλης ως χωρικός-σύζυγος της Ηλέκτρας. Η μουσική της ταινίας του Μίκη Θεοδωράκη και η διεύθυνση φωτογραφίας του Walter Lassally.
Υπόθεση: Η Ηλέκτρα περιμένει την κατάλληλη ευκαιρία για να εκδικηθεί τον θάνατο του πατέρα της, Αγαμέμνονα, βασιλιά των Μυκηνών, που δολοφονήθηκε από τη γυναίκα του, Κλυταιμνήστρα, και τον εραστή της, Αίγισθο. Η ευκαιρία παρουσιάζεται, όταν συναντά και πάλι τον αδερφό της Ορέστη. Και οι δυο μαζί θα θέσουν σε εφαρμογή το φονικό τους σχέδιο.
Βραβεία/Διακρίσεις:
- Υποψήφια για Όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας 1963.
- 2 βραβεία στο Φεστιβάλ των Καννών 1962 (κινηματογραφικής μεταφοράς και ηχητικής επένδυσης).
- Αργυρή Δάφνη στο Κινηματογραφικό Φεστιβάλ Βερολίνου 1963.
- Ειδικό Βραβείο σκηνοθεσίας στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Ακαπούλκο 1962.
- Δίπλωμα Αξίας στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Εδιμβούργου 1962.
- Βραβείο Femina στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Βελγίου 1963.
- Βραβείο καλύτερης ταινίας στο Φεστιβάλ της Διεθνούς Ένωσης Νέων Γαλλίας.
- 2 βραβεία στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Αμβέρσας 1964 (κριτικής επιτροπής και κινηματογραφικού τύπου).
- Βραβείο καλύτερης ταινίας από τους αντιπροσώπους διεθνούς τύπου στο Φεστιβάλ Βαλκανικού Κινηματογράφου 1964.
- Βραβεία Πανελλήνιας Ένωσης Κριτικών Κινηματογράφου (καλύτερης ταινίας, σκηνοθεσίας, α` γυναικείου ρόλου, β` γυναικείου ρόλου, β` ανδρικού ρόλου και μουσικής).
- 3 βραβεία στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης 1962 (καλύτερης ταινίας, σκηνοθεσίας, α’ γυναικείου ρόλου).
- Τρωάδες (1971)
Η δεύτερη μεταφορά αρχαίας τραγωδίας από τον Κακογιάννη είναι η ταινία “Τρωάδες”, αυτή τη φορά, αγγλόφωνη και συμπαραγωγή Η.Π.Α., Μεγάλης Βρετανίας και Ελλάδας, όπου γυρίστηκε στην Ισπανία. Πρωταγωνίστρια στον ρόλο της Εκάβης η σπουδαία ηθοποιός Katharine Hepburn, βραβευμένη με 4 Όσκαρ και 12 υποψηφιότητες συνολικά, στον ρόλο της Ανδρομάχης η επίσης σπουδαία και βραβευμένη με Όσκαρ Vanessa Redgrave, ενώ την Ωραία Ελένη ενσαρκώνει η Ειρήνη Παππά. Την μουσική υπογράφει και εδώ ο Μίκης Θεοδωράκης. Δεν είχε την ίδια αναγνώριση με την “Ηλέκτρα” παρ’ ότι ήταν μία διεθνής συμπαραγωγή με μεγάλους σταρ του κινηματογράφου. Παρ’ όλα αυτά απέσπασε κάποιες διακρίσεις για τις ερμηνείες των ηθοποιών.
Υπόθεση: Μετά από την πτώση της Τροίας, οι αιχμάλωτες γυναίκες περιμένουν να επιβιβαστούν στα πλοία με προορισμό την Ελλάδα. Ανάμεσά τους, η βασίλισσα Εκάβη θρηνεί για τον χαμό της οικογένειας και της πόλης της, ενώ η χήρα του Έκτορα, η Ανδρομάχη, καλείται να μεγαλώσει τον γιός της, τον Αστυάνακτα, στην Ελλάδα, όπου σύρεται ως τρόπαιο του γιου του Αχιλλέα. Η μοίρα των ηττημένων συνθλίβει οριστικά τις δυο γυναίκες, όταν οι νικητές αποφασίζουν να σκοτώσουν τον μικρό Αστυάνακτα, τον μοναδικό απόγονο του ηρωικού Έκτορα. Και ενώ ο Μενέλαος συναντά την Ελένη, της οποίας η στάση έχει γίνει αφορμή για το ξεκίνημα του πολέμου, η μάντισσα Κασσάνδρα, προμηνύει τα δεινά που περιμένουν τους Έλληνες στον δρόμο για την πατρίδα.
Βραβεία/Διακρίσεις:
- Βραβείο Διεθνούς Οργανισμού Ειρήνης.
- Βραβείο ερμηνείας στην Katharine Hepburn στο Kansas City Film Critics Circle Awards.
- Βραβείο ερμηνείας στην Ειρήνη Παππά από το National Board of Review, USA.
- Ιφιγένεια (1977)
Η τριλογία του Κακογιάννη ολοκληρώνεται με την “Ιφιγένεια” το 1977, μεταφορά της τραγωδίας του Ευριπίδη “Ιφιγένεια εν Αυλίδι”. Εδώ επιστρέφει στις ρίζες και ξανακάνει μία ελληνόφωνη παραγωγή, χωρίς την συμβολή του Φίνου που δεν υπάρχει πια, όμως υπάρχει το Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου που συμβάλει στην παραγωγή. Επιστρατεύει ένα πλούσιο καστ Ελλήνων ηθοποιών και συνεργάζεται και πάλι με τον Μίκη Θεοδωράκη στην μουσική και τον Διονύση Φωτόπουλο στην σκηνογραφία και τα κοστούμια. Για ακόμα μία φορά επιλέγει την Ειρήνη Παππά που κρατά τον ρόλο της Κλυταιμνήστρας, ενώ στον ρόλο του Αγαμέμνονα ο Κώστας Καζάκος και στο ρόλο του Μενέλαου ο Κώστας Καρράς. Στον ρόλο της Ιφιγένειας η πρωτοεμφανιζόμενη Τατιάνα Παπαμόσχου και στον ρόλο του Αχιλλέα, ο σταρ της δεκαετίας του ‘80, Πάνος Μιχαλόπουλος, στην πρώτη του εμφάνιση στον κινηματογράφο. Η ταινία γνώρισε όπως και η “Ηλέκτρα” μεγάλη επιτυχία και παγκόσμια αναγνώριση. Σε μία δύσκολη περίοδο για το Ελληνικό σινεμά, όπου οι θεατές είχαν απομακρυνθεί από τις αίθουσες βλέποντας τηλεόραση, έκοψε 61.803 εισιτήρια πρώτης προβολής (Αθηνών και προαστίων) και βρέθηκε στη 2η θέση ανάμεσα σε 17 ταινίες τη σεζόν 1977-1978. Ήταν υποψήφια για τον Χρυσό Φοίνικα στο Φεστιβάλ των Καννών και απέσπασε υποψηφιότητα για Όσκαρ Καλύτερης Ξενόγλωσσης ταινίας.
Υπόθεση: Χίλια ελληνικά πλοία βρίσκονται ακινητοποιημένα στην Αυλίδα, λόγω μιας παρατεταμένης νηνεμίας, που δεν τους επιτρέπει να σαλπάρουν για την Τροία. Ο μάντης Κάλχας, χρησμοδοτεί ότι οι άνεμοι θα φυσήξουν μόνο εφόσον ο Αρχιστράτηγος θυσιάσει την κόρη του. Παγιδευμένος από τη φιλοδοξία του, ο Αγαμέμνονας αναγκάζεται να καλέσει την Ιφιγένεια από το Άργος με τη δικαιολογία ότι πρόκειται να την παντρέψει με «το πρώτο παλικάρι των Ελλήνων», τον Αχιλλέα. Μαζί της καταφθάνει και η μητέρα της Κλυταιμνήστρα, η οποία μαθαίνει την αλήθεια και προσπαθεί μάταια να μεταπείσει τον Αγαμέμνονα.
Βραβεία/Διακρίσεις:
- Υποψήφια για Όσκαρ Καλύτερης Ξενόγλωσσης Ταινίας 1978.
- Συμμετοχή στο Φεστιβάλ Καννών 1977.
- Βραβείο Καλύτερης ταινίας και Ά γυναικείου ρόλου στην Τατιάνα Παπαμόσχου στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης 1977.
