Γράφει ο Λάζαρος Γεροφώτης
Η σειρά κινουμένων σχεδίων “Μια φορά κι έναν καιρό… ήταν ο άνθρωπος” ή εναλλακτικός και πιο σωστός τίτλος “Μια φορά κι έναν καιρό…ήταν η ζωή” (αγγλικά Once Upon a Time… Life, γαλλικά Il était une fois… la vie) αποτελεί ένα αυθεντικό και διαχρονικό παράδειγμα εκπαιδευτικού animation για το ανθρώπινο σώμα. Δημιουργήθηκε από τον Γάλλο σκηνοθέτη και σεναριογράφο Albert Barillé (1920-2009) και κυκλοφόρησε στα τέλη του 1986, ως το τρίτο μέρος του ευρύτερου franchise “Once Upon a Time…”. Προηγήθηκαν το “Once upon a time…Man” (1978) και “Once upon a time…Space” (1982), όπου είχαν επίσης εκπαιδευτικό χαρακτήρα, ενώ ακολούθησαν ακόμα 5 σειρές: “Once upon a time…The Americas” (1992), “Once Upon a Time… The Discoverers” (1994), “Once Upon a Time… The Explorers” (1996), “Once Upon a Time… Planet Earth” (2008) και “Once Upon a Time… The Objects” (2023). Η τελευταία είναι η πρώτη που έγινε μετά τον θάνατο του Albert Barillé και δείχνει την επιτυχία και την διαχρονικότητα του συγκεκριμένου project.
Η σειρά “Μια φορά κι έναν καιρό…ήταν η ζωή” αποτελεί ένα οδοιπορικό ανάμεσα στα κύτταρα, στα όργανα και στα συστήματα του σώματος, όπου μέσα από χιούμορ, παραστατικές εικόνες και αφηγηματικά μέσα – όπως χαρακτήρες και προσωποποιημένες λειτουργίες – γίνεται κατανοητή η εξελικτική, λειτουργική και αμοιβαία εξάρτηση των μερών που απαρτίζουν τον οργανισμό.
Κάθε επεισόδιο επικεντρώνεται σε ένα σύστημα ή όργανο του σώματος: από τον εγκέφαλο, την καρδιά, τα οστά και τους μυς, μέχρι τα ανοσοποιητικά κύτταρα, τους λεμφαδένες και το δέρμα. Η σειρά αναδεικνύει πώς αυτά τα στοιχεία συνεργάζονται, πώς ρυθμίζονται και πώς επηρεάζονται από το περιβάλλον – για παράδειγμα από μικρόβια, ιούς ή εξωτερικές τοξίνες. Στο πλαίσιο αυτό, ο Μαέστρος, ένας γέρων με γενειάδα, συμβολίζει τον εγκέφαλο και “επιτηρεί” τις λειτουργίες του οργανισμού δίνοντας εντολές. Οι ορμόνες εμφανίζονται ως “ταχυδρομικά μηνύματα” που μετακινούνται προς τα κύτταρα, τα ένζυμα ως εργάτες που κάνουν “κατασκευές” ή επισκευές, και οι “στρατιώτες” είναι τα λευκά αιμοσφαίρια, έτοιμα να αντιμετωπίσουν “εχθρούς” όπως ιούς και μικρόβια που παραμονεύουν σε κάθε γωνιά του σώματος. Παράλληλα, η σειρά δεν αρκείται στην απλή ανατομική και φυσιολογία, αλλά προσεγγίζει τις αλληλεπιδράσεις σώματος και περιβάλλοντος, όπως τη λειτουργία των ανοσοποιητικών μηχανισμών, τις τοξίνες, τη διαδικασία της πέψης, τη λήψη τροφής, ακόμη και τη διαχείριση μικροβίων μέσω εμβολιασμών.
Η σειρά παρήχθη από το γαλλικό στούντιο Procidis, σε συνεργασία με ραδιοτηλεοπτικούς φορείς από τη Γαλλία, την Ισπανία, την Ελβετία, το Βέλγιο, τη Γερμανία και τον Καναδά, ενώ το animation έγινε από το στούντιο Eiken στην Ιαπωνία. Έκανε πρεμιέρα στη Γαλλία το 1986–1987 και στη συνέχεια μεταδόθηκε σε πολλές χώρες με μεταγλώττιση στις τοπικές γλώσσες. Στη διεθνή της πορεία προβλήθηκε σε περισσότερες από 100 χώρες, αφήνοντας έντονο αποτύπωμα στα εκπαιδευτικά προγράμματα παιδιών και σχολείων. Στην Ελλάδα γνώρισε μεγάλη επιτυχία όταν προβλήθηκε στην ΕΡΤ, και πολλοί αναπολούν σήμερα τα επεισόδιά της ως μέρος της παιδικής τους μνήμης, συνδυάζοντας ψυχαγωγία και γνώση. Το Once Upon a Time… γενικότερα είναι ένα ευρύτερο franchise που καλύπτει διάφορα γνωστικά αντικείμενα — ιστορία, διαστημική εξερεύνηση, εφευρέτες και άλλα — με κοινά χαρακτηριστικά αφηγηματικά πρόσωπα και εκπαιδευτικό χαρακτήρα. Στη σειρά Life, οι κεντρικοί χαρακτήρες δεν εκπροσωπούν “παιδιά που μεγαλώνουν” όπως σε άλλες σειρές του franchise, αλλά στοιχεία του σώματος, δηλαδή η προσέγγιση είναι πιο “βιολογική” και λειτουργική. Πέρα από τις τηλεοπτικές σειρές, κυκλοφόρησαν και τα αντίστοιχα βιβλία (είχαν κυκλοφορήσει και μεταφρασμένα στα Ελληνικά).
Η σειρά περιλαμβάνει 26 επεισόδια, καθένα με τίτλο και θέμα όπως “Τα Κύτταρα”, “Η Καρδιά”, “Το Ανοσοποιητικό”, “Οι Ορμόνες” και άλλα. Αν και αξιοποιεί απλοποιήσεις και προσωποποιήσεις, προσπαθεί να διατηρήσει βιολογική ακρίβεια όπου είναι δυνατόν, όμως κάποιες ανακρίβειες δεν αποφεύχθηκαν, όπως ορισμένοι όροι για την πνευμονική αρτηρία ή η χρήση παρωχημένων ορισμών για την καρδιά. Το 2011 κυκλοφόρησε και έκδοση DVD με όλα τα επεισόδια σε διάφορες γλώσσες, ενώ το 2017 έγινε ψηφιακή επεξεργασία της σειράς. Το τραγούδι των τίτλων της σειράς (τίτλος τραγουδιού: Hymne à la Vie), ερμηνεύει η νικήτρια της Eurovision το 1986 Sandra Kim.
Η δύναμη του Once Upon a Time… Life έγκειται στο ότι κατορθώνει να μετατρέψει πολύπλοκα βιολογικά φαινόμενα σε μικρές ιστορίες με ήρωες, αντιπάλους, δράση και μαθησιακή αξία, έτσι ώστε τα παιδιά να νιώσουν ότι εισέρχονται “μέσα στο σώμα” και να κατανοήσουν πώς λειτουργεί. Η προσωποποίηση των κυττάρων, των ιστών, των ορμονών και των συστημάτων επιτρέπει στα παιδιά να ταυτιστούν ή να τα κατανοήσουν καλύτερα. Ο μικρός θεατής μπορεί να ακολουθήσει τον κόκκινο αιμοσφαίριο Hemo, τη Globine ή τον σοφό Globus στο ταξίδι τους μέσα στο κυκλοφορικό σύστημα, να παρακολουθήσει πώς οι ορμόνες ταξιδεύουν για να δώσουν εντολές ή πώς τα λευκά αιμοσφαίρια αντιμετωπίζουν εισβολείς. Με αυτόν τον τρόπο, η σειρά λειτουργεί ως γέφυρα ανάμεσα στην επιστήμη και το παιδικό ενδιαφέρον, ενισχύοντας την περιέργεια, την κατανόηση και τη φιλομάθεια, ενώ συχνά συμπλήρωνε το σχολικό μάθημα βιολογίας.
Στην Ελλάδα, οι αναμνήσεις από τη σειρά συνοδεύονται από έντονο νοσταλγικό τόνο. Για πολλούς, οι εικόνες των λευκοκυττάρων που πολεμούν μικρόβια και ιούς ή του Μαέστρου που δίνει οδηγίες ξυπνούν παιδικές μνήμες από εποχές όπου η τηλεόραση μπορούσε να διδάξει με τρόπο μαγικό. Στην Ελληνική μεταγλώττιση συμμετείχαν σπουδαίοι ηθοποιοί, όπως ο Σοφοκλής Πέππας, ο Μηνάς Χατζησάββας, ο Σπύρος Μπιμπίλας, ο Βασίλης Καΐλας, η Αννέτα Παπαθανασίου, η Κατερίνα Πετούση, ο Γιάννης Ευδαίμων και ο Ζαχαρίας Ρόχας. Σήμερα, χάρη στο Ertflix, η σειρά είναι και πάλι διαθέσιμη, δίνοντας την ευκαιρία στις νέες γενιές να γνωρίσουν αυτό το “παραμύθι” της βιολογίας και στους μεγαλύτερους να ξαναθυμηθούν εκείνα τα απογεύματα μπροστά στην οθόνη. Το “Μια φορά κι έναν καιρό… ήταν ο άνθρωπος” απέδειξε ότι η τηλεόραση μπορεί να αποτελέσει μέσο εκπαίδευσης και πολιτισμού, δείχνοντας πως ο πιο συναρπαστικός κόσμος που μπορούμε να εξερευνήσουμε είναι αυτός που κρύβουμε μέσα μας.
