Από τους Κωνσταντίνα Μανίκα και Λάζαρο Γεροφώτη
Το Avant-Drag! είναι ένα πολυσυλλογικό πορτραίτο της εκκεντρικής και ριζοσπαστικά πολιτικής drag σκηνής της Αθήνας. Μέσα από το φορμά του κολλάζ μας συστήνονται 10 drag performers με έδρα την Αθήνα σε μια καλλιδοσκοπική σκηνοθετική και αφηγηματική αισθητική που παρουσιάζει την εκάστοτε περσόνα αποκαλύπτοντας με έναν ιδιαιτέρως προσωπικό τρόπο τις πολιτικές και ιδεολογικές καταβολές της.
“Το Avant-Drag! σπάει τις συμβάσεις των queer/ταυτότητας ντοκιμαντέρ που συχνά υιοθετούν μια δημοσιογραφική/κινηματογραφικά απλή και απόμακρη, “αντικειμενική” προσέγγιση, δημιουργώντας αντ’ αυτού ένα σουρεαλιστικό κολάζ στο οποίο οι αφηγήσεις και οι εικόνες χτίζονται παράλληλα με τα ίδια τα θέματα που παρουσιάζονται. Μια κοινότητα μιλάει για τον εαυτό της χωρίς τη διαμεσολάβηση της ματιάς ενός εξωτερικού παρατηρητή”.
Η ταινία αποτελεί ίσως μία από τις πιο προκλητικές και τολμηρές ταινίες τεκμηρίωσης που συμμετείχαν στο 26ο Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης όπου κατάφερε να αποσπάσει και το Special Jury Award στην κατηγορία Film Forward Competition. Ακολουθεί η συνέντευξη που μας παραχώρησε ο σκηνοθέτης του ντοκιματέρ Φιλ Ιερόπουλος.
Εξώστης: Πως προέκυψε η ιδέα για το συγκεκριμένο ντοκιμαντέρ και τι προκλήσεις αντιμετωπίσατε στην δημιουργία της ταινίας;
Φιλ Ιερόπουλος: Η ταινία ήταν αποτέλεσμα μιας συζήτησης που έχω ξεκινήσει με διάφορα συνεργάτα μου από το χώρο των κουήρ τεχνών εδώ και κάποια χρόνια. Η ελληνική κοινωνία βρίσκεται σε φάση μετασχηματισμού, είναι μια ενδιαφέρουσα στιγμή. Οι θεσμοί τέχνης στην Ελλάδα έχουν αρχίσει να ψάχνουν να ενσωματώσουν κουήρ αφηγήματα και καλλιτέχνα, κάτι το οποίο αν μας το έλεγες πριν 12-13 χρόνια όταν είχαμε ξεκινήσει να κάνουμε κουήρ περφόρμανς, φεστιβάλ κλπ, θα μας φαινόταν κάπως ανήκουστο, αν όχι αστείο. Και εδώ προκύπτει φυσικά η ερώτηση με ποιο τρόπο γίνεται όλο αυτό, είναι πραγματική μετατόπιση των ενδιαφερόντων των θεσμών ή εργαλειοποίηση; Οπότε σ’ αυτό ακριβώς το σημείο σκεφτήκαμε πως είναι καίριο χρονικά να κάνουμε μια δική μας καταγραφή, να αφήσουμε μια μαρτυρία, μια παρακαταθήκη για το μέλλον αν θέλεις, της ιστορίας μιας σκηνής, ειπωμένης από τη μεριά της ίδιας της κοινότητας και όχι μέσα από το εξωτικοποιητικό μάτι κάποιου ιδρύματος. Και φυσικά καταλαβαίνετε πως μια τέτοια γενναία απόφαση παραγωγής σήμαινε πως η ταινία έγινε χωρίς χρήματα, με την πολύτιμη υποστήριξη της κοινότητας σαφώς, αλλά και τρομερές πρακτικές δυσκολίες. Ήταν πολιτική απόφαση να γίνει έτσι και το ότι έχει φτάσει ως εδώ: να παίξει στο τεράστιο φεστιβάλ του Ρότερνταμ, να παίρνει σούπερ θετικές κριτικές από διάφορες μεριές του κόσμου κλπ, είναι φοβερή ικανοποίηση για μας. Όχι ότι βέβαια υπήρχε ακριβώς άλλη επιλογή – δηλαδή δεν πιστεύω πως οποιοδήποτε ίδρυμα τέχνης ή το ελληνικό κράτος θα μας έδινε ποτέ χρήματα για να κάνουμε ελεύθερα develop μια τόσο αιχμηρή ταινία.
Το σενάριο της ταινίας υπογράφει ο Φοίβος Δούσος με τον οποίο αποτελείτε εδώ και χρόνια δημιουργικό δίδυμο και έχετε συνεργαστεί σε πολλαπλά projects. Πως προέκυψε αυτή η δημιουργική συνεργασία και πως είναι να δουλεύεις με έναν σταθερό δημιουργικό συνεργάτη;
Ξεκινήσαμε να δουλεύουμε με τον Φοίβο Δούσο ως ΦΥΤΑ το 2012 και συνεχίζουμε ακάθεκτοι! Ομολογώ ότι για μένα η αίσθηση ότι κάποιος καταλαβαίνει το δημιουργικό σου όραμα απόλυτα και το ότι μπορείτε μαζί να το πάτε πιο πέρα είναι φανταστική, προτείνω τα δημιουργικά δίδυμα ανεπιφύλακτα, αυτή η συνεργασία είναι από τα καλύτερα πράγματα που μου έχουν συμβεί. Και επειδή είμαστε και οι δύο geminis και βαριόμαστε τύπου αμέσως, προσπαθούμε να αλλάζουμε διαρκώς θέματα, καλλιτεχνικά μέσα, μεθοδολογίες…
Με σπουδές πάνω στον κινηματογράφο και τα media arts και διδακτορικό την ποιητική και το σινεμά, έχετε συμμετάσχει σε ποικίλα δημιουργικά project, από ποίηση, art performance και art curator μέχρι και σκηνοθεσία. Τι είναι η τέχνη για σας και πως αντιλαμβάνεστε την δημιουργική διαδικασία;
Έφυγα από την Ελλάδα στα 18 και έψαχνα διακαώς να βρω κάτι ριζικά διαφορετικό από τον κινηματογράφο που είχα δυνατότητα να δω εδώ. Οπότε ξεκίνησα τις σπουδές μου με μια αρκετά κλασική hardcore μοντερνιστική προσέγγιση, τόσο ως δημιουργός όσο και ως ακαδημαϊκός. Πέρασα δηλ από το πειραματικό φιλμ, τον δομικό μινιμαλισμό, σε σημείο να βλέπω flicker ταινίες των 60s με μόνο άσπρες και μαύρες οθόνες κλπ. Έχω ερευνήσει πολλά χρόνια την ιστορία του avant-garde κινηματογράφου και τεχνών συνολικά και με επηρεάζει αυτό σε ό,τι κάνω. Τα 20s, τα 60s είχαν μια ελευθερία της φόρμας που με συνεπήρε ως έφηβο και ένιωσα επιτέλους στο Λονδίνο ότι δεν είμαι το ούφο που ήμουν στα 90s στην Ελλάδα, όπου δε μου άρεσε και δε συνδεόμουν με τίποτα. Αλλά κάποια στιγμή – και σ’ αυτό με βοήθησε και ο Φοίβος – συνειδητοποίησα πως υπάρχει και σ’ αυτόν τον κόσμο του πειραματικού μια αυτοαναφορική υπερσοβαρότητα, αλλά και μια μανία με τη φόρμα που σταδιακά με αποξένωνε. Έπειτα μελέτησα πολιτικά φαινόμενα όπως η σταδιακή φασιστοποίηση των φουτουριστών ή άκουγα άτομα να μιλάνε για την ευφυία της Leni Riefenstahl και εκεί κατάλαβα πως όπως λένε και οι Laibach «η τέχνη και ο απολυταρχισμός δεν είναι κάτι που αποκλείει το ένα το άλλο». Νομίζω εκεί τα έσπασα με τον μοντερνισμό και έβαλα πολλά περισσότερα ανάκατα στοιχεία, χιούμορ, πανκ χάος, περφόρμανς, πολυμεσικούς διαλόγους και περισσότερη πολιτική στη δουλειά μου. Ακόμα με συγκινούν κινηματογραφιστές όπως ο Kiarostami, ο Bela Tarr, ο Sokurov (μεταξύ δεκάδων άλλων), αλλά έχω χαλαρώσει και λίγο. Και όταν βλέπω τους φιλμοκριτικούς να ψάχνουν τα «αριστουργήματα» και π.χ. να καταλήγουν να υμνούν το ρεβιζιονιστικό-σε-σημείο-ακροδεξιάς-προπαγάνδας Oppenheimer, εκεί θυμάμαι πόσο καλά έκανα που βγήκα απ’ αυτό το τριπάκι.
Ο τίτλος του ντοκιμαντέρ είναι ένα λογοπαίγνιο με τον όρο avant garde και αποτελεί πράγματι ένα πρωτοποριακό τόσο αισθητικά όσο και σε περιεχόμενο φιλμ. Θα συμφωνούσατε με τον χαρακτηρισμό του αντί συστημικού καλλιτέχνη για εσάς; Και ποια η σημασία του σπάσιμου των κανόνων στην τέχνη;
Σας ευχαριστώ για τα καλά σας λόγια. Το αντισυστημικός το παίρνω σαν εξαιρετικό κομπλιμέντο, αν και ΟΚ ας μην τρελαθούμε, δεν είμαι και αναρχικός καταστασιακός των δρόμων, έχω κι εγώ συνεργαστεί με ιδρύματα, δουλεύω σε βρετανικό πανεπιστήμιο κλπ. Το λογοπαίγνιο είναι αμφίσημο και ελπίζω αυτό κάπως να το νιώθει το κοινό. Δηλαδή αφενός πιστεύω αλήθεια ακόμα στην έννοια της avant-garde, της πρωτοπορίας, του σπασίματος των αφηγηματικών, αισθητικών, ακόμα και πολιτικών κανόνων. Αφετέρου αναγνωρίζω πως είμαστε σε μια μεταδομιστική εποχή που τα μεγάλα αφηγήματα οφείλουν να γκρεμίζονται και να τίθενται σε αμφισβήτηση και έτσι όλο αυτό είναι και κάπως ειρωνικό. Κάνουμε δηλαδή ένα καλιαρντό claim της πρωτοπορίας, την drag-άρουμε και την ξαναπαίρνουμε από βαρύγδουπους αισθητικά και πολιτικά cis στρέιτ άντρες. Διάφοροι δημοσιογράφοι και κριτικοί που γράψαν για την ταινία τη θεωρούν πολιτικό μανιφέστο και αυτό δε με χαλάει καθόλου, άλλωστε η ταινία συνοδεύεται και από ένα γραπτό μανιφέστο, αλλά κάπως μου είναι σημαντικό όλα αυτά να τα παίρνει κανείς και με λίγο χιούμορ.
Στο “Anant-drag”, στο τέλος κάθε ιστορίας drag ατόμου, παρακολουθούμε ένα σκηνοθετημένο perfomance. Αρχικά θα θέλαμε να μας πείτε πως προέκυψε αυτή η ιδέα, πως επιλέχθηκαν τα συγκεκριμένα “σκετς” και αν αυτή η προσθήκη έγινε σκόπιμα για να προσδώσει κάποια στοιχεία μυθοπλασίας στην ταινία;
Τα μέρη του κάθε περφόρμερ στην ταινία δημιουργήθηκαν σε συζήτηση με τα ίδια τα περφόρμερς. Αρχικά μελέτησα τη δουλειά τους ενδελεχώς και έφτιαξα κάποιες δομικές αναλύσεις, μάζεψα κάποια keywords τα οποία συζήτησα μαζί τους για να βεβαιωθώ ότι καταλαβαίνω πολύ καλά αυτό που κάνουν και στη συνέχεια χτίστηκε το κάθε μέρος συνεργατικά. Ήταν μια εξαιρετικά δημιουργική διαδικασία. Φτιάξαμε επίσης με τον Μιχάλη Γκατζόγια, το διευθυντή φωτογραφίας, μια λίστα με τα είδη των πλάνων που θα θέλαμε να έχουμε και ακολουθήσαμε αυτά τα είδη κάπως αυστηρά, ώστε να μπορέσει η ταινία να δουλεύει δομικά και σαν μια συνολική εμπειρία. Στο τέλος έπρεπε μαζί με το Φοίβο να κάνουμε τη δουλειά του ραψίματος όλου αυτού μαζί, που ήταν challenging, γιατί το υλικό ήταν πάρα πολύ και πολύ διαφορετικό από μέρος σε μέρος, αλλά ελπίζω πως με τα voice overs που έγραψε ο Φοίβος, η ταινία κυλάει μαλακά παρά τον έντονα σπονδυλωτό χαρακτήρα της. Προσωπικά λατρεύω το μοντάζ, βέβαια, κι αυτό το τελευταίο στάδιο θα έλεγα ήταν απ’ τα αγαπημένα μου σημεία στη δημιουργία της ταινίας.
Στην συζήτηση που γίνεται από όλα τα drag άτομα προς το τέλος του ντοκιμαντέρ, γίνονται αναφορές στην δολοφονία του/της Ζακ Κωστόπουλου/Zackie Oh, αλλά και στον φόβο τα drag άτομα να κυκλοφορούν στους δρόμους της χώρας σήμερα. Κατά τη διάρκεια του 26ου Διεθνούς Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, όπου συμμετείχατε με το “Avant-drag”, συνέβη το ομο-τρανσφοβικό επεισόδιο στην κεντρική πλατεία της πόλης, όπου ένας όχλος εκατοντάδων νέων κυρίως ατόμων, επιτέθηκαν σε 2 τρανς-queer άτομα και ακροδεξιές/χριστιανικές οργανώσεις, αλλά και κόμματα του Ελληνικού κοινοβουλίου να καλούν τους “πιστούς” σε διαμαρτυρία για την αφίσα του ντοκιμαντέρ “Αδέσποτα Κορμιά” όπου απεικονίζει μία εσταυρωμένη γυμνή έγκυο γυναίκα. Αρχικά πως σχολιάζετε τα συγκεκριμένα γεγονότα και δεύτερον, κάνοντας αυτή την ταινία, όπου το “κράξιμο” στην χριστιανική εκκλησία και στον εθνικισμό είναι κυρίαρχα κομμάτια της, φοβηθήκατε για αντιδράσεις και πιθανές επιθέσεις στο πρόσωπο σας;
Φυσικά φρικάραμε όταν συνέβη το τρανσφοβικό επεισόδιο και αρχίσαμε να συζητάμε μήπως δεν πάμε καν στο φεστ, οι κουήνες είπαν πως δε θα έρθουν ντυμένες, γενικά τρομάξαμε, γιατί η ταινία μας κράζει την ελληνική κοινωνία με διάφορους τρόπους. Μετά πήραμε μια ανάσα, είδαμε και τη μεγάλη πορεία όπου η πόλη καταδίκασε αυτό που συνέβη, και είπαμε πως θα πάμε στο Ολύμπιον να ξαναπάρουμε την πλατεία πίσω. Και όλο αυτό που έγινε στην ταινία της Ελίνας δε μας κάνει εντύπωση, ας μη γελιόμαστε, πρόκειται για μια χώρα βαθιά συντηρητική αλλά και η Θεσσαλονίκη συγκεκριμένα είναι μια πόλη αρκετά χριστιανοταλιμπάν. Δεν είναι η φάση καθόλου εκεί που βρίσκεται το νομοσχέδιο, δηλαδή εμένα προσωπικά όλο αυτό μου φαίνεται ένα pink-washing που λέμε, παραπέτασμα καπνού ώστε μια συντηρητική κυβέρνηση να φανεί προχώ για να παίρνει πόιντς από την Ευρώπη. Αλλά όταν πρέπει να παρθούν καίριες αποφάσεις για το διαχωρισμό εκκλησίας και κράτους, πχ κατάργηση ή τουλάχιστον ριζική αλλαγή του μαθήματος των θρησκευτικών, εκεί επικρατεί μούγκα. Είναι προφανώς κλισέ, αλλά επιστρέφει όλο στο ζήτημα της εκπαίδευσης – το ελληνικό σχολείο είναι στο σύνολό του φρικτό: συντηρητικό, στείρο στο ζήτημα της κριτικής ικανότητας, κακοποιητικό, επομένως μέχρι αυτό να αλλάξει, δεν υπάρχει και πολύ ελπίδα για ουσιαστική αλλαγή της ελληνικής κοινωνίας. Όσο για το φόβο που λες, έχουμε ξαναϋπάρξει σε πρωτοσέλιδα φασιστικών φυλλάδων, της Εspresso, του Μακελειού, ακόμα και του τρομακτικού Στόχου, έχουμε συζητηθεί σε εκπομπές του απαισιότατου Καμπούρη, του Βελόπουλου, έχουμε λάβει απειλές για μηνύσεις σε διάφορες φάσεις και τα hate comments ανά τα χρόνια είναι μερικές εκατοντάδες, οπότε αρχίζω και νιώθω πως είμαστε κάπως συνηθισμένοι, χαχαχα. Η ακροδεξιά δεν έχει πάρει ακόμα πρέφα την ταινία μας, νομίζω πως όταν αυτό γίνει, θα έχουμε πάλι χαμό.
Πριν λίγο καιρό ψηφίστηκε από την Ελληνική Βουλή το νομοσχέδιο για την ισότητα στον γάμο. Πιστεύετε πως η Ελληνική πολιτεία τα τελευταία χρόνια έχει κάνει βήματα στην προστασία και την συμπερίληψη όλων των ατόμων της queer κοινότητας;
Δε θα έλεγα πως η συμπερίληψη ακόμα και σε αυτό το καινούριο θεσμικό επίπεδο είναι ίση, δηλαδή κομμάτια της κοινότητάς μας που πραγματικά χρειάζονται στήριξη όπως τα τρανς άτομα ακόμα παλεύουν για τα αυτονόητα. Ο γάμος άλλωστε δεν ξέρω τι σημαίνει πολύ-πολύ. Μήπως απλά είναι έξτρα gigs για τους παπάδες; Ο David Cameron, συντηρητικός πρωθυπουργός της Βρετανίας είχε πει ότι ακριβώς επειδή είμαι συντηρητικός στηρίζω των γάμο των ομοφυλόφιλων. Οπότε νομίζω πως και τα βήματα στα οποία αναφέρεστε είναι κομμένα και ραμμένα στα μέτρα μιας συντηρητικής κοινωνίας. Ίσως ακούγομαι πολύ σκληρός, καταλαβαίνω πως για διάφορα άτομα αυτό το θέμα του γάμου υπήρξε σημαντικό, αλλά η ζωή των πιο outsider κουήρ ατόμων με τα οποία σχετίζομαι εγώ δεν αλλάζει με τέτοιες νομοθεσίες.
Πως ανακαλύψατε, πως ήρθατε σε επαφή και πως ενώσατε τα drag άτομα που συμμετέχουν για τη δημιουργία του συγκεκριμένου ντοκιμαντέρ και πόσο καιρό διήρκησαν τα γυρίσματα;
Με πολλά απ’ αυτά τα άτομα έχουμε συνεργαστεί στο παρελθόν. Αποτελούμε κι εμείς κομμάτι της κουήρ κοινότητας, οπότε έχουμε συνευρεθεί σε πολιτιστικά και πολιτικά συγκείμενα. Επίσης η drag σκηνή της Αθήνας δεν είναι και τόσο μεγάλη, τα πιο πολλά περφόρμερς γνωρίζονται μεταξύ τους. Σημαντικό πάντως για τη συμμετοχή των performers στο πρότζεκτ ήταν η διάθεσή τους όχι να κάνουν ένα απλό drag show αλλά να φέρουν κάτι προσωπικό από τη ζωή τους στην ταινία. Τα γυρίσματα διήρκησαν γύρω στις είκοσι μέρες. Επειδή πρόκειται για μια no budget παραγωγή έπρεπε να γίνουν όλα πολύ γρήγορα, και φυσικά μπόρεσαν να γίνουν επειδή υπήρχε αγάπη και στήριξη από την κοινότητα για το πρότζεκτ.
Το “Avant-drag” συμμετείχε στο International Film Festival του Rotterdam και απέσπασε το Special Jury Award στην κατηγορία Film Forward Competition στο 26ο Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης. Πόσο σημαντικά είναι τα Φεστιβάλ για μία ταινία, είτε τεκμηρίωσης, είτε μυθοπλασίας;
Είναι πολύ ωραία όταν ταξιδεύουν οι ταινίες και ειδικά όταν φτάνουν κάπου πολύ μακριά από τη βάση σου και βλέπεις κόσμος να συγκινείται που δεν μπορούσες ποτέ να το φανταστείς πως θα γινόταν. Εγώ από παιδάκι ήμουν και αρκετά νέρντουλο, οπότε μ’ αρέσει η φάση ότι πηγαίνουμε στα φεστιβάλ και συναντιόμαστε με άλλα ταινιοφάγ@ από διάφορα μέρη του κόσμου. Επειδή η ταινία μας μιλάει για μια λόκαλ σκηνή ήταν μεγάλο στοίχημα για μας το αν θα συνομιλήσει με ένα διεθνές κοινό, ένα στοίχημα που απ’ ό,τι φαίνεται το έχει ήδη κερδίσει γιατί εκτός από το Ρότερνταμ, έχει ήδη επιλεγεί να παίξει σε εφτά διαφορετικά φεστιβάλ σε διάφορα μέρη του κόσμου τους επόμενους μήνες. Και γενικώς την αγαπάει την ταινία πολύ το κοινό, στο Ρότερνταμ εκτός από το ότι ήταν στις 6 των Critics’ Choice, ήταν επίσης 10 η στις ψήφους του κοινού, σε ένα φεστιβάλ που παίζουν πάνω από 500 ταινίες και κυρίως world premieres, σκοράραμε ίδιους βαθμούς κοινού με το The Zone of Interest του Jonathan Glazer! Στην περίπτωση μας, δηλαδή, ο κόσμος αυτός των φεστιβάλ, που ξέρω πως για κάποια κινηματογραφιστ@ είναι σκληρός, μας βοήθησε να εκτοξευθεί η ταινία.
Ποια είναι τα επόμενα κινηματογραφικά σας σχέδια;
Είναι πολλά! Έχουμε γράψει ένα σουρεαλιστικό horror με τη συνεργάτιδά μου Αντριάνα Μίνου, με την οποία δουλέψαμε στο προηγούμενό μας έργο, την sci-fi όπερα ORFEAS2021, και ψάχνουμε παραγωγή γι’ αυτό, δουλεύουμε επίσης ένα film essay / trans remake της Λίμνης των Κύκνων με τη φοβερή συγγραφέα Alvina Chamberland και διάφορα άλλα πιο μικρά. Γενικά, έχουμε πολλές ιδέες που διακόπτουν την κλασική κινηματογραφική γλώσσα με διάφορους τρόπους και τα επόμενα χρόνια θα δούμε κατά πόσο αυτές οι ιδέες χωράνε στην ελληνική κινηματογραφική πραγματικότητα.
*Ο Φιλ Ιερόπουλος γεννήθηκε στην Αθήνα το 1978 και μεγάλωσε στη βόρεια Ελλάδα. Σπούδασε κινηματογράφο, πολιτισμικές σπουδές και επικοινωνία στο Πανεπιστήμιο του North London και Media Arts στο Πανεπιστήμιο του Westminster. Το 2010 ολοκλήρωσε το διδακτορικό του στις Τέχνες και την Επικοινωνία με εξειδίκευση στην κινηματογραφική ποίηση στο Πανεπιστήμιο του Kent και υπό την επίβλεψη της Nicky Hamlyn και της Judith Williamson. Από το 2003 είναι Senior Lecturer στο Buckinghamshire New University, όπου διδάσκει video art, θεωρία κινηματογράφου και animation. Η πρώτη του ταινία, ORFEAS2021, έκανε πρεμιέρα στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης όπου διαγωνίστηκε για το βραβείο Film Forward ενώ αργότερα ήταν επίσης υποψήφια για τα βραβεία της Ελληνικής Ακαδημίας Κινηματογράφου. Η ταινία προβλήθηκε στα κινηματογραφικά φεστιβάλ: Βοστώνης, Τορόντο, Κοπεγχάγης, Λονδίνου, Στοκχόλμης και άλλα. Ως media artist, συμμετείχε σε φεστιβάλ, εκθέσεις και συνέδρια σε Ελλάδα, Ηνωμένο Βασίλειο, Γερμανία, Ελβετία, ΗΠΑ, σε συνεργασία με την Εθνική Λυρική Σκηνή, το Φεστιβάλ Αθηνών & Επιδαύρου, το Neuköllner Oper, Μπιενάλε της Αθήνας, το Ινστιτούτο Ωνάση, το Μουσείο Φρόιντ, την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας κ.α.
