Ήταν 12 Μαρτίου όταν, επίσημα, αποφασίστηκε το κλείσιμο και των θεάτρων στο πλαίσιο αντιμετώπισης της πανδημίας του Covid – 19. Ή τουλάχιστον του πρώτου κύματος της πανδημίας, όπως συνηθίζουν να λένε. Ήρθε το καλοκαίρι, κι ας στο πρώτο διάγγελμα του Πρωθυπουργού τον Μάιο δεν υπήρχε καμία αναφορά ή πρόβλεψη για το πώς θα λειτουργήσουν τα θέατρα – ενώ αντιθέτως υπήρχε εξειδικευμένη αναφορά για παραστάσεις με ζώα, ωστόσο κάποιες λίγες παραστάσεις κατάφεραν να πραγματοποιηθούν. Οι παραστάσεις αυτές πραγματοποιήθηκαν, κατά κύριο λόγο από τα Κρατικά μας θέατρα γιατί, πώς να το κάνουμε, είναι πιο δύσκολο να ρισκάρει ένας ιδιώτης όταν δεν ξέρει τι του ξημερώνει. Ο κλάδος πίεζε, πίεζε και συνεχίζει να πιέζει και μόλις τώρα αχνοφαίνεται ένα δειλό άνοιγμα των θεάτρων (επιτέλους!), όχι πάλι χωρίς ατοπήματα του Υπουργείου Πολιτισμού που, μεταξύ πολλών άλλων, κάποιος πρέπει να το ενημερώσει πως ανεβαίνουν παραστάσεις κι εκτός Αττικής – γιατί «ξεχνιέται» κι έπειτα βγάζει νέες ανακοινώσεις διευκρινιστικές για την καλλιτεχνική παραγωγή (ναι, έστω ό, τι καταφέρνει να υπάρξει) στην υπόλοιπη Ελλάδα.
Με αφορμή, λοιπόν, αυτήν την περισσότερο ή λιγότερο άτυπη επανεκκίνηση των θεάτρων, αποφάσισα να κάνω μια μικρή αναδρομή στην ιστορία του θεάτρου εν καιρώ ιών και πανδημιών. Πώς αντιμετώπισε το θέατρο την πανδημία; Πώς ήταν η επαναλειτουργία τους; Πώς επηρεάστηκε η θεατρική παραγωγή;
«Πανούκλα στα σπίτια και των δυο σας!» Αυτή είναι μία από τις ατάκες του Ρωμαίου και της Ιουλιέτας, ενός έργου που ο Σαίξπηρ φαίνεται να έγραψε εν μέσω μίας επιδημικής έξαρσης πανώλης (κι αυτές οι εξάρσεις ήταν πολύ συχνές), περίπου το 1593. Μπορεί σήμερα για μας ο στίχος αυτός να μην είναι παρά μία κατάρα, ίσως και κάπως παλιομοδίτικη ή και σχηματική για τα γούστα μας σήμερα, όμως τότε είχε ένα πραγματικό αντίκρισμα το οποίο αναγνώριζαν όλοι οι θεατές.
Πολλοί μελετητές υποστηρίζουν, επομένως, πως ο Σαίξπηρ εκμεταλλευόταν αυτές τα συχνά ξεσπάσματα του λεγόμενου Μαύρου Θανάτου, ώστε να γράψει τα επόμενα έργα του και τα σονέτα του. Το θέατρο σίγουρα βγήκε κερδισμένο απ' αυτό, τι γινόταν όμως με τους υπόλοιπους καλλιτέχνες του θεάτρου; Βασίζονταν στην καλοσύνη των πλούσιων και του Βασιλιά (όπως έτσι κι αλλιώς προσπαθούσαν να κάνουν) ή έφευγαν από το Λονδίνο και ανέβαζαν παραστάσεις στην περιφέρεια μέχρι ν' ανοίξουν και πάλι τα θέατρα. Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί πως την περίοδο αυτή από το 1603 ως το 1613, τα θέατρα παρέμειναν κλειστά για 78 μήνες, αθροιστικά, ή για να το δούμε αλλιώς ως μέγεθος, για 7,5 χρόνια.
Πιο κοντά στο σήμερα, πριν από 100 περίπου χρόνια είχε ξεσπάσει η αποκαλούμενη Influenza ή Ισπανική Γρίπη. Η γρίπη αυτή, μέσα σ' έναν μόλις χρόνο (1918-1919), προσέβαλλε το 1/3 του πληθυσμού της γης, και 50 εκατομμύρια άνθρωποι πέθαναν εξαιτίας της. Τα θέατρα – στις περισσότερες χώρες σε αγαστή τριάδα μαζί με σχολεία κι εκκλησίες – έκλειναν παντού, ενώ άλλα μετατράπηκαν σε νοσοκομεία.
Σε κάποιες πολιτείες των ΗΠΑ τα θέατρα και τα βωντβίλ έκλεισαν μόνο για 3 εβδομάδες κι έπειτα οι θεατές παρακολουθούσαν τις παραστάσεις φορώντας μάσκες. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα λεγόμενα των αδερφών Μαρξ, οι οποίοι αφηγούνται πως, κατά τη διάρκεια της πανδημίας του 1918, βρίσκονταν στο ξεκίνημα της καριέρας τους και ανέβαζαν το πρώτο τους έργο με τίτλο «The street Cinderella». Η λειτουργία των βωντβίλ γινόταν με πληρότητα στο 50% και κάποιοι απ' τους θεατές φορούσαν χειρουργικές μάσκες, έτσι ακόμη και τα γέλια τους, όπως λένε οι Μαρξ, ακούγονταν πνιχτά.
Άλλη μια ιδιαίτερη ιστορία είναι αυτή της Καναδής ηθοποιού και μετέπειτα παραγωγού, Nell Shipman, την οποία σκέφτονταν για τον πρωταγωνιστικό ρόλο στην ταινία του James Curwood Back to God's Country. H Shipman έμαθε πως ο Curwood την ήθελε στην ταινία του κυρίως λόγω των πλούσιων μαλλιών της. Εκείνη, όμως, είχε χάσει όλα της τα μαλλιά όταν έπεσε θύμα της ισπανικής γρίπης. Όπως η ίδια αφηγούνταν, το να πει την αλήθεια στον Curwood θα ήταν μια μοίρα χειρότερη κι από θάνατο. Οπότε παρουσιάστηκε μπροστά του με μία εντυπωσιακή περούκα κι ευτυχώς, πήρε τον ρόλο σ' αυτήν την ταινία του 1919.
Γεγονός είναι πως συγγραφικά η επιδημία της ισπανικής γρίπης δεν φαίνεται να κίνησε πολύ το ενδιαφέρον των δραματουργών – κι ας έρχεται αμέσως στο μυαλό μας θέλοντας και μη ο Ευγένιος Ιονέσκο και το «Παιχνίδι της Σφαγής». Ήταν, βέβαια, και ο Α' παγκόσμιος πόλεμος που με τις μνήμες και τα τραύματα που δημιούργησε, μονοπώλησε αρκετά και με διάφορους τρόπους τη συγγραφική παραγωγή – θεατρική και μη.
Παρ' όλα αυτά, θα ήθελα να κλείσω αυτήν την μικρή αναδρομή με τα λόγια μιας πεζογράφου και θεατρικής συγγραφέως, της Katherine Anne Porter, που χτυπήθηκε από την ισπανική γρίπη, επέζησε και είκοσι χρόνια αργότερα, το 1939, γράφει στη νουβέλα της με τίτλο Pale Horse, Pale Rider το παρακάτω (μτφ δική μου):
- –Πώς είναι έξω;
- –Είναι τόσο χάλια όσο δεν πάει… όλα τα θέατρα και σχεδόν όλα τα μαγαζιά και τα εστιατόρια είναι κλειστά.
Είναι, λοιπόν, τόσο χάλια όσο δεν πάει – όταν (όλα) τα θέατρα είναι κλειστά.
