γράφει ο Τάσος Γέροντας
Max Tegmark “Το μαθηματικό σύμπαν μας”, Εκδόσεις Τραυλός, Δεκέμβριος 2015. Μετάφραση του Νίκου Αποστολόπουλου, επιστημονική επιμέλεια του Κώστα Κλεΐδη, επιμέλεια του Νέστορα Χούνου και έλεγχο δοκιμίων του γράφοντος.
Το βιβλίο είναι τυπωμένο σε εξαιρετικής ποιότητας λείο υποκίτρινο χαρτί, έχει πολύ στιβαρό δέσιμο για βιβλίο 650 σελίδων, με σκληρό εξώφυλλο και κουβερτούρα. Τα πολλά και πολύ επεξηγηματικά σχήματα είναι τυπωμένα σε διαβαθμίσεις του μαύρου, αλλά είναι ευκρινέστατα.
Σχετικά με την έκδοση: έχω δει και την αμερικανική και τη γερμανική έκδοση. Καί οι δύο είναι τυπωμένες σε φτηνό χαρτί. Με σκληρό χαρτόδετο εξώφυλλο η αμερικανική, μαλακό η γερμανική. Εντυπωσιακή κουβερτούρα ντύνει την αμερικανική έκδοση, το σύνολο της οποίας καταλαμβάνει ο ανάγλυφος χάρτης του Σύμπαντος, όπως απεικονίστηκε από το τηλεσκόπιο WMAP. Αντίθετα, το εξώφυλλο της γερμανικής έκδοσης είναι εντελώς άσχετο με το θέμα του βιβλίου.
Το βιβλίο ξεκινά εντυπωσιακά: με την περιγραφή του θανάτου σε τροχαίο ατύχημα του… συγγραφέα. Είναι ένα έξυπνο κόλπο για να μας εισαγάγει στην έννοια των πολλών συμπάντων. Ήδη από το κεφάλαιο αυτό ο συγγραφέας μάς λέει πως στο βιβλίο θα υποστηρίξει πως ο κόσμος μας όχι απλώς περιγράφεται από τα μαθηματικά αλλά ΕΙΝΑΙ μαθηματικός. Όλο το βιβλίο είναι μία καταγραφή της προσπάθειάς του να απαντήσει στο θεμελιώδες ερώτημα “Τι είναι η πραγματικότητα;”.
Είναι πολύ κατατοπιστικό και εξυπηρετικό για τη συνέχιση της ανάγνωσης το ότι στο τέλος κάθε κεφαλαίου έχει μία πολύ περιεκτική σύνοψη σε πλαίσιο.
Στα πρώτα πέντε κεφάλαια ο Τέγκμαρκ αναπτύσσει μέχρι πού έχουν φτάσει οι γνώσεις μας για το Σύμπαν και τη δημιουργία του. Οι περιγραφές του είναι γοητευτικές, τα παραδείγματα είναι από απλά μέχρι απολαυστικά. Είναι ἐκπληκτικός ο πολύ απλός τρόπος με τον οποίο μας παρουσιάζει τα παράδοξα της κβαντικής! Δύσκολες έννοιες και παράλογα συμπεράσματα ξεδιπλώνονται μπροστά μας τόσο κατανοητά (όσο αυτό είναι εφικτό για την κβαντική) ώστε καταλήγει η ανάγνωση να γίνεται συναρπαστική.
Από το έκτο κεφάλαιο ο συγγραφέας αρχίζει να μας μυεί στις ιδέες του περί μαθηματικού σύμπαντος και παραλλήλων συμπάντων. Ο Τέγκμαρκ θεωρεί πως, καθώς μπορούμε όλα να τα περιγράψουμε και να τα μεταδώσουμε με αριθμούς και σχέσεις μεταξύ τους, άρα η πραγματικότητα, το σύμπαν είναι μαθηματικό. Και ο ίδιος το παραδέχεται πως αρχικά ακούγεται παράλογο. Αλλά με υπομονή και αργά βήματα μάς αναπτύσσει το σκεπτικό του. Αφού υποστηρίξει πως τα παράλληλα σύμπαντα δεν είναι θεωρία αλλά αποτέλεσμα συγκεκριμένων θεωριών, τα διακρίνει σε τέσσερις ομάδες. Αυτές είναι:
Παράλληλα σύμπαντα ή πολυσύμπαν επιπέδου Ι, στο οποίο ανήκουν μακρινές περιοχές του χώρου, οι οποίες προς το παρόν αλλά όχι για πάντα είναι μη παρατηρήσιμες. Εδώ ισχύουν οι ίδιοι νόμοι της φυσικής.
Πολυσύμπαν επιπέδου ΙΙ, στο οποίο ανήκουν μακρινές περιοχές του χώρου, για πάντα μη παρατηρήσιμες, επειδή ο μεταξύ μας χώρος διαστέλλεται με ταχύτητα μεγαλύτερη αυτής του φωτός. Εδώ μπορεί κάποιοι νόμοι της φυσικής να είναι διαφορετικοί.
Πολυσύμπαν επιπέδου ΙΙΙ, στο οποίο ανήκουν όλα τα σύμπαντα που σχηματίζονται κάθε φορά που κάποιος άνθρωπος καλείται να επιλέξει ανάμεσα σε διάφορες εναλλακτικές. Για κάθε εναλλακτική σχηματίζεται ένα σύμπαν, στο οποίο την επιλέγει. Και αυτό γίνεται για κάθε απόφαση κάθε ανθρώπου. Όλα αυτά τα σύμπαντα αποτελούν διαφορετικές περιοχές του χώρου Χίλμπερτ (για να χρησιμοποιήσω αμιγώς μαθηματική ορολογία).
Πολυσύμπαν επιπέδου V, το οποίο συνιστά την έσχατη Πραγματικότητα, και απαρτίζεται από Μαθηματικές Δομές, η Σύμπαντα, που αντιστοιχούν σε διαφορετικούς θεμελιώδεις νόμους της φυσικής.
Το βιβλίο τελειώνει με το κεφάλαιο 13, το οποίο έχει τον τίτλο “Η ζωή μας, το Σύμπαν μας και τα πάντα”. Εδώ ο συγγραφέας αφήνει στην άκρη τις ανατρεπτικές ιδέες του και ασχολείται με το μέλλον της ανθρωπότητας και τους κινδύνους που ελλοχεύουν. Τους διακρίνει στους εξωγενείς (αστρονομικά και γεωλογικά φαινόμενα) και στους εσωγενείς, τι κάνουμε εμείς για το κακό της Γης. Στο μέρος αυτό αναφέρει και την “Τεχνολογική μοναδικότητα”, το σημείο στο οποίο θα κατασκευάσουμε μηχανές ευφυέστερες και ισχυρότερες από τον άνθρωπο. Είναι ένα δυσοίωνο σενάριο, το οποίο μού θύμισε το βιβλίο επιστημονικής φαντασίας “Αφανισμός” του Mark Alpert. Φαντάζει επικίνδυνο αλλά δυστυχώς όχι πια εξωπραγματικό. Στο κεφάλαιο αυτό υπάρχει ένα υποκεφάλαιο με τίτλο “Ανθρώπινη ηλιθιότητα: μια κοσμική αντίληψη”. Αυτό φρονώ πως θα πρέπει να διδάσκεται σε όλα τα σχολεία του κόσμου, σε όλες τις βαθμίδες. Εδώ ο Τέγκμαρκ, αφού έχει παρουσιάσει τους κινδύνους για το μέλλον της ανθρωπότητας, καταγράφει και το τι κάνουμε για να τους αντιμετωπίσουμε. Η απάντηση “σχεδόν τίποτα” γεννά το ερώτημα “γιατί;”. Κι εδώ είναι κατηγορηματικός: απουσία ουσιαστικής παιδείας. Κατηγορεί ακόμα και τους ίδιους τους επιστήμονες για το ότι είναι παγκοσμίως ελάχιστα διαδεδομένος ο επιστημονικός, ορθολογικός τρόπος σκέψης των ανθρώπων.
Συνοψίζοντας, είναι ένα βιβλίο που πρεσβεύει ανατρεπτικές έως παράλογες ιδέες για το Σύμπαν. Όμως για να τις τεκμηριώσει (και πάλι όχι απολύτως), μας παρουσιάζει με γοητευτικό τρόπο όσα γνωρίζουμε και με χαριτωμένο τρόπο μας πηγαίνει από τη γνώση στις πεποιθήσεις του. Έχει μερικά δύσκολα τμήματα, έχει μερικά απολαυστικά τμήματα, γενικά είναι ένα πολύ απαιτητικό βιβλίο, η ανάγνωση του οποίου αφήνει σοβαρούς προβληματισμούς και αρκετό θαυμασμό για το πού έχει φτάσει η γνώση των ανθρώπων και καλές δόσεις φόβου για το πού μπορεί να φτάσει η αυτοκαταστροφική τάση τους.
