«Η μνησικακία εκδηλώνεται πάντα σύμφωνα με ένα πάγιο σχήμα• επικυρώνουμε, εκτιμούμε, εγκωμιάζουμε ένα πράγμα, όχι για τις εσωτερικές του αρετές, αλλά με τον ανομολόγητο πάντα σκοπό να αρνηθούμε, να μειώσουμε, να απαξιώσουμε ένα άλλο. Ορθώνουμε τον έναν ενάντια στον άλλον. Όπως είπαμε, μόνο μετά από μια ιδιαιτέρως βίαιη εσωτερική σύγκρουση έρχονται αντιμέτωπες από τη μία η μία κακία, το μίσος, ο φθόνος, κ.λπ. και οι εκφραστικοί τους τρόποι, και από την άλλη η αδυναμία αυτών των αισθημάτων να πάρουν τη μορφή μνησικακίας. Πλην όμως τα πράγματα αλλάζουν μόλις αυτά τα αισθήματα καταφέρουν να αποφορτισθούν. Έτσι εξηγούν την κεφαλαιώδη σημασία των κοινοβουλευτικών θεσμών, για παράδειγμα, εκεί ακριβώς όπου εξυπηρετούν το γενικό συμφέρον σαν όργανο της νομοθεσίας και της κυβέρνησης, χρησιμεύοντας σαν ασφαλιστική δικλείδα για τα αισθήματα που εμπνέουν ενίοτε οι μάζες και οι ομάδες• το ίδιο ισχύει για την ποινική δικαιοσύνη, καθόσον αποκαθαίρει την φιλέκδικη διάθεση• […] και για τον Τύπο, καθόσον αυτός δεν διευρύνει τη μνησικακία διαδίδοντάς την, αλλά την περιστέλλει αναγνωρίζοντας στη γνώμη την ικανότητα να δημοσιοποιηθεί. Αυτά τα πλαίσια προσφέρουν στα συναισθήματα ένα περιθώριο ύφεσης, ελλείψει του οποίου συσσωρεύεται η εκρηκτική ουσία που ονομάζεται μνησικακία».
Στο βιβλίο του «Ο Μνησίκακος άνθρωπος» (μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, εκδόσεις «Ίνδικτος», Αθήνα 2002), γραμμένο το 1913, ο κορυφαίος γερμανός κοινωνιολόγος Μαξ Σέλερ υποστηρίζει πως ένα άτομο –ή μία ομάδα ατόμων– κυριεύεται από εκδικητικότητα, φθόνο, ζηλοτυπία ή μοχθηρία, όταν διαισθάνεται ουσιαστική απόκλιση ανάμεσα στην ονομαστική (τυπική) αξία των ατομικών και πολιτικών του δικαιωμάτων και στην πραγματική, ουσιαστική εφαρμογή τους. Στη συνέχεια, ικανή και απαραιτήτως αναγκαία συνθήκη για τη δημιουργία μνησικακίας, είναι η σύγκριση: αν δεν συγκρίνεις τον εαυτόν σου με άλλους, δεν μπορείς να νιώσεις αυτά τα εχθρικά συναισθήματα από τα οποία συμποσούται η μνησικακία· δηλαδή δεν μπορείς να νιώσεις εκδικητικότητα, φθόνο, ζηλοτυπία ή μοχθηρία αν δεν συγκριθείς με άλλο. Και ο άλλος μπορεί να είναι ένα άτομο, μπορεί να είναι όμως και μια ομάδα αναφοράς, ιδιαίτερα μάλιστα στις ανοικτές μαζικο-δημοκρατικές κοινωνίες που χαρακτηρίζονται από χαλαρή ταξική διαφοροποίηση και κάθετη κινητικότητα, όπου κοινωνικά ανερχόμενα ή κατερχόμενα στρώματα του πληθυσμού δεν διεργάζονται συμβολικά τα συναισθήματα εκδίκησης και φθόνου που τα κατέχουν, ασκώντας μια μνησίκακη κριτική χωρίς να προτείνουν θετικούς στόχους και αλλαγές, αναγνωρίζοντας τις επιδόσεις των άλλων. Τέλος, τρίτη ικανή συνθήκη είναι ο αμετάκλητος χαρακτήρας της αδικίας την οποία νιώθει κανείς ότι υφίσταται. Η εκάστοτε αδικία, από την οποία εκκινεί η μνησικακία –αυτή η φιλέκδικη διάθεση– πρέπει να βιώνεται ως πεπρωμένο, ως κάτι που δεν αλλάζει με τίποτα (Ν. Δεμερτζής-Θ. Λίποβατς, Φθόνος και μνησικακία: Τα πάθη της ψυχής και η κλειστή κοινωνία, εκδόσεις «Πόλις», Αθήνα 2006).
Ο «Μνησίκακος άνθρωπος» ανήκε στη λίστα των επικίνδυνων βιβλίων,η κυκλοφορία των οποίων είχε απαγορευθεί την περίοδο του ναζιστικού καθεστώτος, ενώ ταυτόχρονα είχε οργανωθεί και η τελετουργική τους καύση σε πολλές πόλεις της Γερμανίας.
«Η μνησικακία εμφανίζεται σε όλους σχεδόν τους χώρους της κοινωνίας, όπως τις σχέσεις ανάμεσα στα φύλα, στις γενεές, στις τάξεις, στα κόμματα, στα επαγγέλματα, στις εθνικές, θρησκευτικές ή άλλες ομάδες κλπ. Οι γυναίκες ως “αδύναμο” και σχεδόν μονίμως καταπιεσμένο φύλο· οι παλιότερες γενιές έναντι των νέων· οι ρομαντικοί διανοούμενοι που γοητεύονται από περασμένες εποχές γιατί απεχθάνονται τη δική τους· ο (θρησκευτικός) αποστάτης που εξυψώνει την αξία της νέας του πίστης για να ανταγωνιστεί την παλαιά· οι παρακμάζουσες τάξεις και τα μικροαστικά στρώματα που δεν μπορούν να συμμετάσχουν δημιουργικά στην εθνική ζωή και ασκούν δριμεία κριτική στις ανώτερες τάξεις στο όνομα της δημοκρατίας ή του σοσιαλισμού· το υστερότοκο τέκνο έναντι του πρωτότοκου προνομιούχου, που οφείλει να αγαπά τον αδελφό του ενώ στο βάθος έχει κάθε δικαίωμα να αισθάνεται οργισμένος· η μεγαλύτερη σε ηλικία σύζυγος έναντι του νεότερου συζύγου, η πεθερά που επιχαίρει την ύπαρξη της νύφης γιατί δεν της επιτρέπεται να νιώσει ζήλια· τα κόμματα που παραμένουν μονίμως εκτός του νυμφώνος της κυβερνητικής εξουσίας και υιοθετούν αντισυστημική συμπεριφορά έναντι των κυβερνητικών· η κληρικαλική και καλογερίστικη αποστροφή στα εγκόσμια που γίνεται όχι λόγω της αγάπης του Θεού, αλλά εξαιτίας του κρυμμένου μίσους για τον συνάνθρωπου –όλα αυτά είναι περιπτώσεις του δημόσιου και του ιδιωτικού βίου, οι οποίες δομούν και δομούνται από τη μνησίκακη διάθεση, το βασανιστικό μηρυκασμό καταπιεσμένων αρνητικών συναισθημάτων τα οποία εκφράζονται με ανεστραμμένο (όχι απλώς μεταμφιεσμένο) αξιολογικό τρόπο».
Μαξ Σέλερ
Ο μνησίκακος άνθρωπος
μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης
(εκδόσεις «Ίνδικτος», Αθήνα 2002)
Νίκος Δεμερτζής – Θάνος Λίποβατς
Φθόνος και Μνησικακία
Τα πάθη της ψυχής και η κλειστή κοινωνία
(Εκδόσεις «Πόλις», Αθήνα 2006)
