Fahrenheit 451 | «Σαν τους γελωτοποιούς της Αυλής»

Τα χρόνια που μας πέρασαν, το όνομα του Αμερικανού πολιτικού στοχαστή και συγγραφέα Τζέιμς Μπέρναμ (1905-1987) ελάχιστα έγινε γνωστό στην χώρα μας, και το έργο του άλλο τόσο ελάχιστα διαβάστηκε. Κι αυτό διόλου τυχαία: τα δύο σημαντικότερα και διασημότερα βιβλία του, η
Επανάσταση των Διευθυντών (1941) και οι Μακιαβελιστές (1943), εκδόθηκαν στην Ελλάδα με καθυστέρηση τριάντα χρόνων το πρώτο («Κάλβος», Αθήνα 1970, μτφρ., εισαγωγή & σχόλια Παναγιώτη Κονδύλη) και με διαφορά είκοσι εννέα χρόνων το δεύτερο («Κέδρος», μτφρ. Μαρία-Αριάδνη Αλαβάνου, Αθήνα 2009).

Με τους
Μακιαβελιστές, ο Τζ. Μπέρναμ μάς επανασυστήνει στη σκέψη του Νικολό Μακιαβέλι (1469-1527) αλλά και τεσσάρων βασικών συνεχιστών του: του Γκαετάνο Μόσκα (1858-1941), του Βιλφρέντο Παρέτο (1848-1923), του Ρόμπερτ Μίχελς (1873-1923) και του Ζορζ Σορέλ (1847-1922), εξαιρετικά σημαντικών θεωρητικών της πολιτικής κοινωνιολογίας, που ωστόσο οι ιδέες τους βρήκαν απήχηση ακόμη και στα φασιστικά κινήματα του Μεσοπολέμου. Ο Μπέρναμ ισχυρίζεται πως η πολιτική δεν είναι παρά ο αγώνας για την κατάκτηση και τη διατήρηση της εξουσίας. Κάθε κοινωνικό κίνημα, κάθε εμφύλιος πόλεμος, κάθε επανάσταση, κάθε πολιτικό πρόγραμμα, όσο ελπιδοφόρο ή ουτοπικό κι αν φαντάζει, στην πραγματικότητα δεν κρύβει από πίσω του παρά τις φιλοδοξίες μίας μικρής ομάδας ανθρώπων που ονειρεύονται να καταλάβουν την εξουσία για λογαριασμό τους. Στην πραγματικότητα ουδέποτε υπήρξε αυτό που αποκαλούμε «δημοκρατική κοινωνία» και, στο βαθμό που είμαστε σε θέση να κάνουμε ασφαλείς προβλέψεις, ουδέποτε θα υπάρξει. Όλες οι συζητήσεις σχετικά με τη δημοκρατία, την ελευθερία, την αδελφότητα και την ισότητα, για τα επαναστατικά κινήματα, για τα ουτοπικά οράματα, περί της «αταξικής κοινωνίας» ή και περί του «Βασιλείου των Ουρανών επί της Γης» είναι απλή απάτη. Η μαζική ανθρώπινη κοινωνία είναι από τη φύση της ολιγαρχική και στηρίζεται στη βία και την εξαπάτηση. Και ασφαλώς δεν τίθεται ζήτημα για την άμεση δημοκρατία στη σύγχρονη εποχή όταν μιλάμε για κάτι περισσότερο από γεμάτες πλατείες: όπως π.χ. άμεσα προβλήματα που απαιτούν άμεσες λύσεις.

Ο Μπέρναμ υποστηρίζει πως κύριο συστατικό της ελευθερίας στη σύγχρονη κοινωνία είναι το δικαίωμα στη δημόσια αντιπολίτευση:

«Το δικαίωμα της δημόσιας αντιπολίτευσης προς τους κυβερνώντες, η ψυχή της ελευθερίας, δε θα διατηρηθεί ζωντανό μόνο με ευχολόγια – επιπλέον, είναι αμφίβολο αν η πλειονότητα των ανθρώπων ενδιαφέρεται ούτως ή άλλως γι' αυτό. Απαιτείται να υπάρχουν στην κοινωνία αρκετές σχετικά αυτόνομες κοινωνικές δυνάμεις, όπως τις αποκαλεί ο Μόσκα. Απαιτείται να μην αποκτήσει καμιά κοινωνική δύναμη –ο στρατός, το χρήμα, η εκκλησία, οι βιομηχανικοί μάνατζερ, οι αγρότες, οι εργάτες, ο κρατικός μηχανισμός ή οποιαδήποτε άλλη δύναμη– τόση ισχύ ώστε να απορροφήσει τις υπόλοιπες δυνάμεις και έτσι να είναι σε θέση να κυριαρχήσει σε όλες τις πλευρές της κοινωνικής ζωής. Εάν επικρατήσει μία δύναμη, δεν μπορεί να αναδειχθεί κάποια σημαντική αντιπολίτευση στους κυβερνώντες, διότι δε θα έχει κοινωνική βαρύτητα και συνεπώς δε θα μπορεί να περιορίσει την εξουσία τους. Η όποια διασφάλιση της ελευθερίας μπορεί να προκύψει μόνο όταν υπάρχουν αρκετές διαφορετικές, μείζονες κοινωνικές δυνάμεις, μη υποταγμένες ολοκληρωτικά σε μία κοινωνική δύναμη, αφού μόνο υπ' αυτήν τη συνθήκη λειτουργούν ο αμοιβαίος έλεγχος και η ισορροπία που δίνουν τη δυνατότητα περιορισμού της εξουσίας. Καμιά μεμονωμένη δύναμη, ομάδα και τάξη δεν μπορεί να είναι ο θεματοφύλακας της ελευθερίας. Η ελευθερία διατηρείται από εκείνους που αντιτάσσονται στην κυρίαρχη δύναμη. Οι αντιπολιτεύσεις που δεν εκφράζουν πραγματικές κοινωνικές δυνάμεις είναι τόσο ασήμαντες σε σχέση με την εδραιωμένη εξουσία, όσο οι γελωτοποιοί της Αυλής το πάλαι ποτέ».

Το έργο του Τζ. Μπέρναμ απασχόλησε τον Τζορτζ Όργουελ, ο οποίος αρχικά δημοσίευσε ένα επικριτικό άρθρο για την
Επανάσταση των Διευθυντών και στη συνέχεια ένα ξεχωριστό φυλλάδιο με τίτλο «Δεύτερες Σκέψεις σχετικά με τον Τζέιμς Μπέρναμ». Πολλοί μάλιστα υποστηρίζουν πως το θρυλικό 1984 είναι βαθύτατα επηρεασμένο από την κοινωνία που ο Τζ. Μπέρναμ περιέγραφε στα βιβλία του.