Νοστρόμο: Ο δικός μας άνθρωπος

Ο Πολωνός Γιόζεφ Τέοντορ Κόνραντ Κορτζενιόφσκι που έγινε διάσημος ως Τζόζεφ Κόνραντ (1857-1924), είναι μία από τις πιο ιδιότυπες περιπτώσεις —όχι μονάχα για την αγγλόγλωσση— αλλά για την παγκόσμια λογοτεχνία. Γνώρισε από πολύ νωρίς τις πολιτικές διώξεις, την εξορία και την περιπλάνηση, καθώς οι γονείς του υπήρξαν διανοούμενοι και ένθερμοι πατριώτες, που αντιστάθηκαν στο τσαρικό καθεστώς και τη ρωσική κατοχή της πατρίδας τους, της τότε ανατολικής Πολωνίας που σήμερα αποτελεί τμήμα της Ουκρανίας. 

Σε ηλικία δεκαεπτά ετών κι έχοντας απομείνει ορφανός, αποφάσισε να ξεκινήσει σταδιοδρομία ως δόκιμος στο αγγλικό εμπορικό ναυτικό. Έγινε πλοίαρχος και ταξίδεψε σε ολόκληρο τον κόσμο. Λίγο πριν κλείσει τα σαράντα του, αποφάσισε εντελώς συνειδητά να αποσυρθεί από τη θάλασσα και να γράψει. Με μητρική γλώσσα τα πολωνικά, γαλλική κουλτούρα και άριστη γνώση της γαλλικής γλώσσας, αποφάσισε να γράψει στα αγγλικά, σε μία γλώσσα που έμαθε ως ενήλικας εμπλεκόμενος σε παντός είδους λαθρεμπόριο και ξοδεύοντας τα κέρδη του στα χαρτιά. Δηλαδή: ένας Πολωνός ναυτικός, που είχε μεγαλώσει με τα έργα του Ουγκό, του Ντε Μοπασάν και του Φλομπέρ, αποφάσισε να γράψει στα αγγλικά, που μέχρι και το τέλος της ζωής του εξακολουθούσε να μιλάει με τη χαρακτηριστική βαριά προφορά του.

Το αποτέλεσμα είναι λίγο-πολύ γνωστό: Η Τρέλα του Αλμάγιερ, Λόρδος Τζιμ, Με τα Μάτια ενός Δυτικού, Η Καρδιά του Σκότους και πολλά άλλα. 

Ο Κόνραντ θεωρείται πλέον ένας κλασικός συγγραφέας — κλασικός άραγε σύμφωνα με τη γνωστή άποψη που υποστηρίζει πως «κλασικός είναι ο συγγραφέας που μπορούμε να επαινούμε δίχως να τον έχουμε διαβάσει», όπως έλεγε ο μεγάλος σύγχρονός του Τζ.Κ. Τσέστερτον; Ο Κόνραντ είναι κλασικός επειδή είναι κάτι περισσότερο από τυπικός ρεαλιστής, είναι πεσιμιστής: παρουσιάζει τους ανθρώπους όχι όπως θα ήθελε να είναι, όχι όπως θα μπορούσαν ή θα έπρεπε να είναι, αλλά όπως ο ίδιος τούς είχε γνωρίσει στα αμέτρητα ταξίδια του στις θάλασσες του κόσμου.

Πριν από εκατό περίπου χρόνια, το 1904, ο Κόνραντ έγραψε το Νοστρόμο, το μεγαλύτερο σε έκταση, το πιο πολυπρόσωπο, το πιο αριστουργηματικά δομημένο μυθιστόρημά του. Και ενδεχομένως το λιγότερο γνωστό και το λιγότερο διαβασμένο απ’ όλα τα μυθιστορήματά του.

Ίσως σήμερα κάποιοι —οι μεγαλύτεροι σε ηλικία ή οι πιο φανατικοί από τους σινεφίλ— να θυμούνται πως Νοστρόμο ονομαζόταν το θρυλικό διαστημόπλοιο στο πρώτο Alien του Ρίντλεϊ Σκοτ (1979). Κι εάν το γκουγκλάρετε ή το ψάξετε στο IMDb, θα βεβαιωθείτε πράγματι πως πρόκειται για αναφορά στο βιβλίο του Κόνραντ. 

Σε μιαν ανύπαρκτη —μα πιο αληθινή κι από τις υπαρκτές— «δημοκρατία» της Λατινικής Αμερικής, την Κοσταγουάνα, και σε μια επαρχία της αποκομμένη από την υπόλοιπη χώρα, το Σουλάκο, υπάρχει μια πηγή τεράστιου πλούτου — το μεταλλείο αργύρου του Σαν Τομέ, «το θησαυροφυλάκιο του κόσμου», όπως κάποιοι το ονομάζουν, ένα «κράτος εν κράτει», όπως το αντιμετωπίζουν κάποιοι άλλοι. Το ασήμι είναι ένα υλικό πολύτιμο, θαμμένο βαθιά μέσα στη γη, καταστροφικό και ανεκμετάλλευτο για χρόνια, που γίνεται επίκεντρο πολιτικών, κοινωνικών και ατομικών επιδιώξεων. 

Η παρουσία του είναι ο καταλυτικός παράγοντας που δημιουργεί διαφορετικούς όρους και καταστάσεις για τον τόπο και τους κατοίκους του, μία αδιαπραγμάτευτη συνθήκη από την οποία κανείς δεν μπορεί να διαφύγει, όσο κι αν θέτει τον εαυτό του υπεράνω, είναι ένα γεγονός που και μόνο η ύπαρξή του θέτει τους όρους και τα όρια μέσα στα οποία θα κινηθούν οι ζωές των ανθρώπων. Και πράγματι, μία σειρά από ντόπιους και ξένους, άντρες και γυναίκες, διεφθαρμένους πολιτικούς, ματαιόδοξους στρατιωτικούς, οραματιστές κεφαλαιοκράτες, κυνικούς και σκεπτικιστές αστούς, απόμαχους της προδομένης επανάστασης, ιδεαλιστές κήρυκες της δυτικής προόδου και της ανάπτυξης — όλοι τους σχηματίζουν έναν κύκλο γύρω από το μεταλλείο και πάνω απ’ όλα γύρω από το ασήμι που έχει ήδη εξορυχθεί και που πρέπει πάση θυσία να διασωθεί.

Ανάμεσά τους ξεχωρίζει ο Ιταλός επιστάτης του λιμανιού, γνωστός με το παρατσούκλι «Νοστρόμο» — ο δικός μας άνθρωπος. Είναι ο άνθρωπος για όλες τις δύσκολες, τις πιο επικίνδυνες δουλειές. Αξιόπιστος, παράτολμος, σεβαστός από τους άντρες και λατρεμένος από τις γυναίκες. Σε αυτόν θα αναθέσουν οι αρμόδιοι, οι κεφαλές της Δημοκρατίας, να διασώσει το ασήμι του «θησαυροφυλακίου του κόσμου» και παράλληλα το δρόμο προς την πρόοδο και την ανάπτυξη. 

Τι μπορεί να συμβεί όμως όταν αναθέτεις τη σωτηρία σου σε ένα και μόνον άτομο, σε κάποιον που τον θεωρείς δικό σου άνθρωπο, σε κάποιον που το όνομά του δεν είναι καλά-καλά όνομα; 

Εάν για κάποιο λόγο αξίζει να διαβαστεί σήμερα το Νοστρόμο, ένα βιβλίο γραμμένο πριν έναν ολόκληρο αιώνα, είναι επειδή πράγματι αποτελεί —όπως έχει χαρακτηριστεί από ανθρώπους αρμοδιότερους από μένα— το «χρονικό μιας πολιτείας»: μιας πολιτείας σε κρίση.
Δεν είναι διόλου τυχαίο πως η κινηματογραφική μεταφορά του Νοστρόμο αποτέλεσε το τελευταίο σχέδιο του Ντέιβιντ Λιν, ενός από τους τελευταίους από τους μεγάλους δημιουργούς, που σε όλο του το έργο πραγματεύεται τη θέση του ατόμου μέσα στα μεγάλα ιστορικά γεγονότα. Δυστυχώς ο θάνατος τον πρόλαβε πριν ξεκινήσει τα γυρίσματα το 1991. Το σενάριο είχε γραφτεί από τον παλιό του συνεργάτη, τον Ρόμπερτ Μπολτ, που είχε γράψει τα σενάρια για τον Λόρενς της Αραβίας και το Δόκτωρ Ζιβάγκο. Τελικά το Νοστρόμο κατέληξε μίνι σειρά για το BBC, όπου το μόνο αξιομνημόνευτο είναι μάλλον το σάουντρακ του Ένιο Μορικόνε.

Το μυθιστόρημα του Κόνραντ κυκλοφόρησε στα ελληνικά σε δύο διαφορετικές εκδόσεις την ίδια χρονιά, μόλις το 2004: η μία σε μετάφραση του Βασίλη Καλλιπολίτη (Καστανιώτης) και η άλλη σε μετάφραση της Έφης Καλλιφατίδη («Ιδεόγραμμα»). Και οι δύο εξακολουθούν να είναι διαθέσιμες στο εμπόριο, ενώ το απόσπασμα στην αρχή προέρχεται από την εξαίρετη μετάφραση της κ. Έφης Καλλιφατίδη.