Το γεγονός ότι το Άουσβιτς μπορούσε να συμβεί μέσα σε όλη την παράδοση της φιλοσοφίας, της τέχνης και των διαφωτιστικών επιστημών εκφράζει κάτι περισσότερο από την ιδέα ότι ο πολιτισμός, το πνεύμα, δεν κατάφερε να συγκινήσει και να αλλάξει τους ανθρώπους. Όλος ο πολιτισμός μετά το Άουσβιτς είναι για τα σκουπίδια. Το ότι υπάρχει ακόμα, μετά το Άουσβιτς είναι απλά απόδειξη ότι η μεταφυσική έχει συγχωνευθεί με τον πολιτισμό.
Αυτά τα γράφει ο φιλόσοφος Theodor Adorno στην
Αρνητική Διαλεκτική. Πενηντακάτι χρόνια μετά την έκδοση αυτού του βιβλίου ακόμη αναρωτιόμαστε ποιος είναι ο ρόλος της τέχνης, αν μπορεί να αλλάξει τον κόσμο και πώς γίνεται τόσοι αιώνες ποίησης, τέχνης και φιλοσοφίας να πήγανε χαμένοι.
Κι όμως, δεν ήταν λίγες οι φορές που η τέχνη με κάποιον τρόπο έσωσε και σώθηκε. Διέσωσε και διασώθηκε. Θα μπορούσα να απαριθμήσω εδώ ποικίλλες περιπτώσεις και πολλούς καλλιτέχνες και λογοτέχνες, επιστήμονες και φιλοσόφους που με το έργο αλλά και τη ζωή τους ενίοτε προσπάθησαν να, ας πούμε, βελτιώσουν τον κόσμο. Δεν θα το κάνω ωστόσο. Θα φέρω μόνο ένα παράδειγμα. Την περίπτωση του Μαρσέλ Νατζαρή, Εβραίου απ' τη Θεσσαλονίκη, που έζησε τις θηριωδίες του στρατοπέδου συγκέντρωσης του Άουσβιτς όντας μάλιστα στην επίλεκτη ομάδα των Ζόντερκομάντo, οι οποίοι μετέφεραν τους νεκρούς από τους θαλάμους αερίων στους λάκκους για να τους θάψουν. Όπως μαρτυρείται από διάφορες πηγές, ο Νατζαρή κατά την περίοδο που βρισκόταν στο στρατόπεδο έγραφε ποιήματα για τα κορίτσια που βρίσκονταν σε παραδιπλανούς θαλάμους. Ποιήματα ανάμεσα στην εξύμνηση της ζωής και στη βεβαιότητα του επικείμενου θανάτου. Αυτό ήταν από μόνο του μια πράξη αντίστασης. Μια αντίσταση στο θάνατο, τη μαυρίλα, την απανθρωπιά.
Ωραία και ρομαντικά όλα αυτά αλλά ας μην παραβλέπουμε πχ το γεγονός ότι όλα αυτά ξεκίνησαν από έναν άνθρωπο που διάβαζε πολύ και που είχε δώσει (ανεπιτυχώς) εξετάσεις στη σχολή Καλών Τεχνών για να γίνει ζωγράφος. Τον Αδόλφο Χίτλερ. Αυτόν τον άνθρωπο δεν τον άγγιξαν τα μηνύματα της τέχνης; Ή μήπως η τέχνη κλείνοντάς του την πόρτα, εξωθώντας την από τον κόσμο της, τον έκανε στην ουσία να στραφεί εναντίον της; Πόλεμος Vs Τέχνη, Θάνατος Vs Τέχνη, Ρατσισμός Vs Τέχνη.
Γιατί τα λέω όλα αυτά; Όχι δεν θυμήθηκα τον Χίτλερ με αφορμή την αυριανή εθνικής μας επέτειο. Τον θυμήθηκα και τον θυμάμαι μέσω του Adorno και της απάντησης που θέλω να του δώσω, μέσω της συζήτησης που θα ήθελα να κάνουμε. Θα ήθελα να του πω για όλα αυτά που συμβαίνουν πάλι και πάλι στον κόσμο. Στη Συρία και στην κάθε Συρία. Στην πολιτισμένη Δύση. Για όσα συμβαίνουν στη φιλόξενη ανατολή, στους ψυχοπονιάρηδες Έλληνες που ανάψανε φωτιές, στήσανε οδοφράγματα και πετούσαν πέτρες στα λεωφορεία των προσφύγων που ήρθαν απ' τη Σάμο. Στα Βρασνά Θεσσαλονίκης.
Και θα ΄θελα να μου πει ο Adorno: είμαι πολύ ρομαντική, πολύ αιθεροβάμων να πιστεύω πως αν οι άνθρωποι αυτοί είχανε έρθει σε επαφή, απ' το σχολείο ακόμη ή την πολιτεία – δίχως τον καταναγκασμό που συνεπάγονται τα συστήματα από φόβο δυσλειτουργίας, με τις τέχνες, με το θέατρο με τον πολιτισμό, με τον λόγο και τον Λόγο, δεν θα οδηγούμασταν καθημερινά σε τέτοια απάνθρωπα περιστατικά; Γιατί όπως λέει κι ο Καλβίνο
το σημαντικό σε μια ιστορία δεν είναι η φωνή αλλά το αυτί.
Μα τι να λέμε τώρα. Καλύτερα να προστατεύσουμε τους ανήλικους από τον
Τζόκερ. Ας είναι. Ας υπάρχει έστω κάποιο μέσο τέχνης που οι εξουσίες φοβούνται ακόμη ως επιδραστικό.
