Ὁ Ἀντρέι Ζαχάροφ ἤ ὀρθότερα Σάχαροφ γεννήθηκε στίς 21 Μαΐου 1921 στή Μόσχα. Ἦταν γιός τοῦ καθηγητῆ φυσικῆς Ντμίτρι Ἰβάνοβιτς Σάχαροφ καί τῆς Αἰκατερίνης Σοφιάνο-Σαχάροβα, κόρης τοῦ στρατιωτικοῦ Ἀλεξίου Σοφιάνο, ἑλληνικῆς καταγωγῆς. Τήν παιδική ἡλικία του τήν πέρασε στή Μόσχα. Ὁ Σάχαροφ ἔλαβε τήν πρωτοβάθμια ἐκπαίδευση στό σπίτι. Πῆγε γιά πρώτη φορά στό σχολεῖο στήν ἕβδομη τάξη. Ἀφοῦ τελείωσε τό σχολεῖο τό 1938, ὁ Σάχαροφ ξεκίνησε νά σπουδάζει στό Τμῆμα Φυσικῆς τοῦ Κρατικοῦ Πανεπιστημίου τῆς Μόσχας. Ὅμως λόγῳ τοῦ πολέμου μεταφέρθηκε στό Τουρκμενιστάν, ὅπου καί ἀποφοίτησε. Γύρισε στή Μόσχα τό 1945 γιά σπουδές στό Ἰνστιτοῦτο Φυσικῆς στή Σοβιετική Ἀκαδημία Ἐπιστημῶν.
Μετά τόν πόλεμο ἀσχολήθηκε μέ τή μελέτη τῶν κοσμικῶν ἀκτίνων καί τό 1948 ἀπασχολήθηκε στό πρόγραμμα κατασκευῆς τῆς Σοβιετικῆς ἀτομικῆς βόμβας. Ἀπό τό 1950 μέχρι τό 1953 συμμετεῖχε στίς προσπάθειες κατασκευῆς τῆς σοβιετικῆς βόμβας ὑδρογόνου. Τό 1953 ἔγινε τό νεαρότερο μέλος στήν ἱστορία τῆς Σοβιετικῆς Ἀκαδημίας Ἐπιστημῶν, ἐνῶ ἔλαβε τό Κρατικό Βραβεῖο Στάλιν.
Ἀργότερα ὅμως ὁ ἐπιστήμων τάχθηκε κατά τῶν ἀτομικῶν ὅπλων καί ὑποστήριξε τή συνθήκη τοῦ 1963 περί ἀπαγόρευσης τῶν πυρηνικῶν δοκιμῶν, παροτρύνοντας τήν ἡγεσία τῆς ΕΣΣΔ νά συνεργαστεῖ μέ τίς ΗΠΑ γιά τήν ἀπόρριψη τῆς ἀντιπυραυλικῆς ἄμυνας.
Τό αἴτημά του ἀγνοήθηκε καί τό ἑπόμενο ἔτος (1968) ἐξέφρασε τούς φόβους του στό ἀπαγορευμένο δοκίμιο «Σκέψεις γιά τήν πρόοδο, τήν εἰρηνική συνύπαρξη καί τήν πνευματική ἐλευθερία», ὅπου ἔγραφε ὅτι «ἡ ἐλευθερία τῆς σκέψης εἶναι ἡ μόνη ἐγγύηση ὅτι μία ἐπιστημονική καί δημοκρατική προσέγγιση στήν πολιτική, τήν οἰκονομία καί τόν πολιτισμό εἶναι δυνατή». Τό δοκίμιο κυκλοφόρησε στό ἐξωτερικό καί εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα ὁ συγγραφέας του νά χάσει ὁρισμένα προνόμια, ἀλλά καί τό δικαίωμα νά ἐργάζεται σέ ἀπόρρητα θέματα.
Τό 1970 πρωτοστάτησε στήν ἵδρυση τῆς Ἐπιτροπῆς Ἀνθρωπίνων Δικαιωμάτων τῆς Μόσχας. Τό 1975 βραβεύτηκε μέ τό Νομπέλ Εἰρήνης (τό ὁποῖο παρέλαβε ἡ σύζυγός του Γελένα Μπόνερ, ἀφοῦ στόν ἴδιο ἀπαγορευόταν ἡ ἔξοδος ἀπό τή χώρα γιά λόγους «κρατικῆς ἀσφαλείας»). Τό 1980, μετά τή δημόσια διαμαρτυρία του ἐναντίον τῆς σοβιετικῆς εἰσβολῆς στό Ἀφγανιστάν, συνελήφθη καί μαζί μέ τή Γελένα Μπόνερ ἐξορίστηκαν στό Γκόρκι, πόλη ἀπαγορευμένη στούς ξένους, 400 χιλιόμετρα ἀπό τή Μόσχα. Ἡ ἐξορία τους τερματίστηκε τόν Δεκέμβριο τοῦ 1986 -μία ἀπό τίς πρῶτες ἀποφάσεις τοῦ Μιχαήλ Γκορμπατσόφ.
Τό 1988 τό Εὐρωπαϊκό Κοινοβούλιο θέσπισε τό βραβεῖο μέ τό ὄνομά του. Τόν ἑπόμενο χρόνο ὁ Α. Σάχαροφ ἐξελέγη μέλος τοῦ νέου Σοβιετικοῦ Κοινοβουλίου. Τό ἴδιο ἔτος, στίς 14 Δεκεμβρίου, πέθανε στό σπίτι του ἀπό καρδιακή προσβολή.
«Τό βραβεῖο Ζαχάροφ ἀπονέμεται σέ ἐξέχουσες προσωπικότητες πού ἀγωνίζονται κατά τῆς μισαλλοδοξίας, τοῦ φανατισμοῦ καί τῆς καταπίεσης.
Ὅπως καί ὁ Ἀντρέι Ζαχάροφ, οἱ βραβευθέντες δείχνουν πόσο θάρρος ἀπαιτεῖται γιά τήν προάσπιση τῶν δικαιωμάτων τοῦ ἀνθρώπου καί τῆς ἐλευθερίας τῆς ἔκφρασης» γράφει στήν ἱστοσελίδα του τό Εὐρωπαϊκό Κοινοβούλιο γιά τό βραβεῑο.
