Γράφει ο Τάσος Γέροντας
Σαν σήμερα, 14 Μαρτίου του 1879 γεννήθηκε στο Ουλμ της Γερμανίας ο Άλμπερτ Αϊνστάιν. Και οι δύο γονείς του ήσαν Εβραίοι: ο επιχειρηματίας Χέρμαν Αϊνστάιν (1847-1902) και η Παουλίνε Κοχ (1858-1920), η οποία ήταν αξιόλογη πιανίστρια, που έστρεψε από νωρίς τον γιό της στην κλασική μουσική. Σε ηλικία 5 ετών ο μικρός Αλβέρτος ξεκίνησε μαθήματα βιολιού και μέχρι το τέλος της ζωής του δεν αποχωριζόταν το αγαπημένο του όργανο.
Ο Άλμπερτ ήταν το μεγαλύτερο από τα δύο παιδιά της οικογένειας. Η μικρότερη αδελφή του, Μαρία Αϊνστάιν, γεννήθηκε δύο χρόνια αργότερα, τον Νοέμβριο του 1881.
Ο Αϊνστάιν φέρεται να ήταν αργός στο να μάθει να μιλάει. Αυτό, σε συνδυασμό με την τάση του να ψιθυρίζει λόγια στον εαυτό του, οδήγησε την καμαριέρα της οικογενείας να του δώσει το παρατσούκλι «der Depperte» – «ο ναρκωμένος». Έναν χρόνο μετά τη γέννηση του Άλμπερτ, ο πατέρας, η μητέρα και ο θείος του μετακόμισαν στο Μόναχο και εκεί ο Άλμπερτ πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της προσχολικής εκπαίδευσής του. Ήταν άτακτο παιδί στο σχολείο και στα μαθήματα επιεικώς μέτριος. Όχι από τεμπελιά. Από «άποψη». Έλεγε και ξανάλεγε ότι το σχολείο δεν είναι τίποτε άλλο παρά «ένα στρατιωτικό καψόνι για ανεγκέφαλους». Έτσι, προτιμούσε να μελετά στο σπίτι.
Συμβιβαζόμενος με τις επιταγές του εκπαιδευτικού συστήματος, φοίτησε στο γυμνάσιο του Αράου της Ελβετίας και σπούδασε φυσική στο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης. Μετά την αποφοίτησή του το 1900 πήρε την ελβετική υπηκοότητα, εργάστηκε για δύο μήνες ως καθηγητής και το 1902 προσλήφθηκε ως εξεταστής στο Ελβετικό Γραφείο Ευρεσιτεχνιών στη Βέρνη.
Ήταν η ευκαιρία της ζωής του! Η θέση – κλειδί για να μελετήσει πάμπολλους φακέλους με διπλώματα ευρεσιτεχνίας διαφόρων επιστημόνων και η αφορμή για να ξεκινήσει την έρευνά του.
Το 1905 δημοσίευσε τέσσερα άρθρα στο γερμανικό επιστημονικό περιοδικό Χρονικά της Φυσικής (Annalen der Physik) (τόμος 17) καθώς και τη διατριβή με την οποία απέκτησε το διδακτορικό του δίπλωμα από το Πολυτεχνείο της Ζυρίχης. Στο πρώτο από τα τέσσερα άρθρα έδωσε την εξήγηση του φωτοηλεκτρικού φαινομένου, για την οποία του απονεμήθηκε το βραβείο Νόμπελ Φυσικής το 1921. Στηρίχθηκε στην υπόθεση της κβάντωσης, η οποία είχε εισαχθεί μερικά χρόνια νωρίτερα από τον Πλανκ. Οι δύο αυτές εργασίες των Πλανκ και Αϊνστάιν αποτέλεσαν την αρχή της κβαντικής μηχανικής. Αργότερα ο Αϊνστάιν εναντιώθηκε στη θεωρία των κβάντων επειδή δεν δεχόταν ότι οι νόμοι της φυσικής μπορούν να εμπεριέχουν τυχαιότητα. Με τα δικά του λόγια: «Δεν μπορώ να πιστέψω ότι ὁ Θεός παίζει ζάρια με τον κόσμο».
Στο δεύτερο άρθρο του ασχολήθηκε με την κίνηση Μπράουν. Η κίνηση Μπράουν είναι η τυχαία κίνηση μικροσκοπικών κόκκων στερεού σε ένα σώμα υγρού (π.χ. γύρη σε νερό). Ο Αϊνστάιν υποστήριξε ερμηνεύοντας από στατιστικής πλευράς τα πειραματικά δεδομένα ότι αυτή η κίνηση οφείλεται σε συγκρούσεις των κόκκων με τα μόρια του υγρού.
Στο τρίτο από τα άρθρα που δημοσίευσε το 1905 διατύπωσε τη θεωρία του για την κίνηση του φωτός. Υποστήριξε ότι η ταχύτητα της κίνησης είναι ανεξάρτητη από την κίνηση του πομπού και του δέκτη και σταθερή για δεδομένο μέσο διάδοσης (π.χ. κενό, νερό, γυαλί). Στο τέταρτο έδειξε ότι από αυτό συνάγεται η ισοδυναμία μάζας και ενέργειας, δίνοντας τον διάσημο τύπο E = mc2, (όπου E = Ενέργεια, m = μάζα και c = ταχύτητα του φωτός). Τα δύο αυτά άρθρα αποτελούν τον πυρήνα της ειδικής θεωρίας της σχετικότητας. Από πλευράς φυσικών φαινομένων, η ισοδυναμία μάζας και ενέργειας δηλώνει ότι η μάζα είναι δυνατόν να μετατραπεί σε ενέργεια και το αντίστροφο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η περίπτωση της πυρηνικής ενέργειας, όπου έχουμε μείωση ή αύξηση μάζας στους πυρήνες των ατόμων και ανάλογη έκλυση ή απορρόφηση ενέργειας από αυτούς μέσω των φαινομένων της πυρηνικής διάσπασης και της πυρηνικής σύντηξης.
Τον Νοέμβριο τοy 1915 o Αϊνστάιν παρουσίασε τη γενική θεωρία της σχετικότητας σε μία σειρά διαλέξεων ενώπιον της Πρωσικής Ακαδημίας Επιστημών. Σύμφωνα με αυτήν, η ελκτική δύναμη της βαρύτητας διαδίδεται στον χώρο με την ταχύτητα του φωτός και επηρεάζει οτιδήποτε υπάρχει στον χώρο, ακόμα και τις ακτινοβολίες. Το τελευταίο καθιστά δυνατή την ύπαρξη μελανών οπών, φαινόμενο που παρατηρήθηκε πολύ αργότερα. Το 1919, κατά τη διάρκεια μίας ηλιακής έκλειψης, ο σερ Άρθουρ Έντινγκτον παρακολούθησε το φως αστέρων καθώς αυτοί περνούσαν κοντά από τον Ήλιο. Αυτό ήταν βεβαίως δυνατό επειδή η Σελήνη κάλυπτε το φως του Ηλίου, με αποτέλεσμα ο ουρανός να είναι αρκετά σκοτεινός. Οι μετρήσεις του έδειχναν απόκλιση της θέσης των αστέρων όταν βρίσκονταν κοντά στον Ήλιο, σε σχέση με τη θέση που είχαν τη νύχτα. Η απόκλιση αυτή συμφωνούσε με την προβλεπόμενη από τη γενική θεωρία της σχετικότητας, απόκλιση λόγω καμπύλωσης του φωτός των αστέρων από το ισχυρό βαρυτικό πεδίο του Ηλίου. Αυτό αποτέλεσε την πρώτη πειραματική επιβεβαίωση της καινούργιας θεωρίας για τη βαρύτητα και έκανε τον Αϊνστάιν παγκοσμίως γνωστό.
Λίγο μετά την κατάκτηση του βραβείου Νόμπελ, ο Αϊνστάιν ξεκίνησε την έρευνά του για ένα ενοποιημένο επιστημονικό πεδίο. Ήταν η προσπάθειά του να ανακαλύψει μία «θεωρία των πάντων», καθώς οι επιστήμονες ήσαν απασχολημένοι με την κβαντική μηχανική. Αλλά στον Αϊνστάιν δεν άρεσε η εμμονή με την κβαντική και έψαχνε για κάτι μεγαλειώδες, που θα συνδέσει τούς τέσσερις κορυφαίους τομείς της φυσικής – τον ηλεκτρισμό, τον μαγνητισμό, την κβαντική και τη βαρύτητα.
Και αυτή τη φορά, όταν ο Αϊνστάιν ήταν πια έτοιμος να παρουσιάσει την ενοποιημένη θεωρία του, όλος ο κόσμος παρακολουθούσε. Το 1929 δημοσίευσε την πρώτη του εργασία και αμέσως βρέθηκε στο εξώφυλλο του περιοδικού Time. Η θεωρία όμως που εισήγαγε είχε κενά, τα οποία άλλοι επιστήμονες σύντομα ανακάλυψαν, αποδεικνύοντας ότι δεν ήταν σωστή η θεωρία του. Ο ίδιος όμως δεν πτοήθηκε και εργαζόταν επί του θέματος αυτού ασταμάτητα μέχρι το τέλος της ζωής του.
Στη Ζυρίχη το 1901 γνώρισε και το 1903 νυμφεύθηκε τη σερβικής καταγωγής συμφοιτήτριά του Μίλεβα Μάριτς (1875 – 1948). Όπως φάνηκε αργότερα, τους ένωσε μάλλον ο έρωτας για τη φυσική παρά κάποιο τρελό ερωτικό πάθος. «Οι θεωρίες μας» έλεγε, με έμφαση στον πληθυντικό, όταν αναφερόταν στα επιστημονικά ευρήματά του. Η Μίλεβα ήταν η ισχυρή γυναίκα πίσω από τον ισχυρό άνδρα. Το επιστημονικό alter ego του, με το οποίο απέκτησε δύο παιδιά, τον πολιτικό μηχανικό Χάνς Άλμπερτ Αϊνστάιν (1904-1973) και τον Έντουαρντ Αϊνστάιν (1910-1965), αλλά και τη μελαγχολία που γεννά ένας αποτυχημένος γάμος.
Χώρισε με την Μίλεβα στο Βερολίνο το 1919 και τέσσερις μήνες αργότερα νυμφεύθηκε για δεύτερη φορά, τώρα όχι κάποια συνάδελφό του, αλλά την εξαδέλφη του Έλσα Λέβενταλ (1876-1936), με την οποία σχετιζόταν ήδη τα τελευταία 7 χρόνια. Ο γάμος με την εξαδέλφη του τού χαρίζει τη γαλήνη της συμβατικότητας αλλά όχι τον έρωτα. «Είμαι άτυχος με τις γυναίκες» εξομολογείται σ’ έναν φίλο του. Η Έλσα ήταν περισσότερο φίλη. Και δεν είχε και τόσο καλή γνώμη γι’ αυτόν: «Η καημένη η Μίλεβα έπεφτε σε μελαγχολία επειδή ο Αλβέρτος είναι από αυτούς τους εγωκεντρικούς επιστήμονες που κοιτάζουν μόνο τη δουλειά τους και τις γυναίκες τις έχουν για υπηρέτριες». Παρά τις σχέσεις του Αϊνστάιν με άλλες γυναίκες σε ολόκληρη τη διάρκεια του γάμου τους, η Έλσα έμεινε με τον Αϊνστάιν μέχρι τον θάνατό της το 1936.
Τον Απρίλιο του 1933 η νέα κυβέρνηση της Γερμανίας ψήφισε έναν νόμο πού εμπόδιζε τους Εβραίους από το να καταλαμβάνουν δημόσια αξιώματα – συμπεριλαμβανομένων των ακαδημαϊκών πόστων. Ο Αϊνστάιν, καθηγητής τότε στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, έμεινε άνεργος. Τελικά μετανάστευσε στις ΗΠΑ τον Οκτώβριο του 1933, όπου και του προσφέρθηκε μία θέση στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον. Δύο χρόνια αργότερα ο Αϊνστάιν έκανε αίτηση για την αμερικανική υπηκοότητα, που τελικά του απονεμήθηκε το 1940.
Όταν ο Αϊνστάιν μετακόμισε στο Νιού Τζέρσεϋ, έμαθε για την ύπαρξη ξεχωριστών σχολείων και θεάτρων για μαύρους και λευκούς. Αυτό το απροκάλυπτο ρατσιστικό στοιχείο της αμερικανικής κουλτούρας ήταν που ο Αϊνστάιν ονόμασε τη «χειρότερη ασθένεια» της χώρας. Για να εναντιωθεί στον ρατσισμό στην Αμερική, ο Αϊνστάιν έκανε ανοιχτά παρέα με Αφροαμερικανούς, όπως ο ηθοποιός Paul Robeson και το αστέρι της όπερας Mariam Anderson, ενώ υποστήριξε δημοσίως την Εθνική Ένωση για την Πρόοδο των Εγχρώμων.
Αλλά υπήρχε ακόμη ένα πρόβλημα που ο Αϊνστάιν γνώριζε από τα τέλη της δεκαετίας του ’30: η πυρηνική απειλή. Τον Αύγουστο του 1939 με επιστολή του προειδοποιεί τον Αμερικανό πρόεδρο Φραγκλίνο Ρούζβελτ για τον κίνδυνο κατασκευής ατομικής βόμβας από τους Γερμανούς, που, όπως επισημαίνει, θα έχει ολέθριες συνέπειες για την ανθρωπότητα. Τον παροτρύνει ωστόσο να χρηματοδοτήσει την έρευνα για την κατασκευή ατομικής βόμβας. Τελειώνοντας την επιστολή του γράφει: «Όταν θα είναι έτοιμη η δοκιμή της πρώτης ατομικής βόμβας, να καλέσετε σ’ ένα ερημονήσι του Ειρηνικού εκπροσώπους της Γερμανίας, της Ιαπωνίας, των συμμάχων, καθώς και ουδέτερους παρατηρητές. Ρίξτε τότε τη βόμβα στο ερημονήσι μπροστά σ’ όλους αυτούς. Είμαι σίγουρος ότι όταν ο εχθρός πληροφορηθεί τα αποτελέσματα, θα συνθηκολογήσει δίχως άλλο. Κι έτσι θα αποφύγουμε τον θάνατο χιλιάδων ανθρώπων και θα έχουμε και τα χέρια μας καθαρά όταν θα γίνει ειρήνη». Δύο χρόνια αργότερα, και μετά από πολλές επιστολές από τον Αϊνστάιν, οι ΗΠΑ εκπόνησαν το «Σχέδιο Μανχάταν», το σχέδιο κατασκευής του πιο καταστροφικού όπλου όλων των εποχών. Ο Αϊνστάιν αρνήθηκε να εργαστεί για το «Σχέδιο Μανχάταν» και οι επιστήμονες που συμμετείχαν στην εκπόνησή του απαγορευόταν να έρθουν σε επαφή μαζί του. Αργότερα παραδέχθηκε ότι δεν θα είχε γράψει ποτέ τις επιστολές αυτές προς τον Ρούσβελτ αν ήξερε ότι οι Γερμανοί είχαν αποτύχει στις προσπάθειές τους να κατασκευάσουν μια ατομική βόμβα.
Οι φιλειρηνικές θέσεις του έστρεψαν εναντίον του τη διαβόητη Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών του γερουσιαστή Μακάρθι, ο οποίος τον χαρακτήρισε κομμουνιστή και πράκτορα των Σοβιετικών. Το 1965 διαπιστώθηκε ότι ο φάκελος που είχε ανοίξει γι’ αυτόν το FBI περιείχε 1280 σελίδες.
Ο Αϊνστάιν δεν απαρνήθηκε ποτέ την εβραϊκή καταγωγή του. Έδρασε όσο μπορούσε για τη δημιουργία του κράτους του Ισραήλ. Όμως όταν ο πρωθυπουργός του νεοσύστατου κράτους Νταβίντ Μπεν Γκουριόν του πρότεινε το 1952 να αναλάβει την προεδρία του, αυτός αρνήθηκε, προβάλλοντας τα επιχειρήματα ότι ήταν αρκετά ηλικιωμένος και ότι είχε περιορισμένες πολιτικές ικανότητες.
Στις 17 Απριλίου του 1955 ο Αϊνστάιν υπέστη ανεύρυσμα κοιλιακής αορτής και μεταφέρθηκε στο Ιατρικό Κέντρο του Πανεπιστημίου του Πρίνστον στο Νιού Τζέρσεϋ. Αρνήθηκε τη θεραπεία λέγοντας «είναι άκομψο να παρατείνουν τη ζωή μου με τεχνητό τρόπο. Έχω κάνει το μερίδιό μου, τώρα είναι ώρα να φύγω. Και θα το κάνω κομψά». Το επόμενο πρωί, σε ηλικία 76 ετών, ο Αϊνστάιν πέθανε στον ύπνο του.
