Το φεστιβάλ ντοκιμαντέρ τελείωσε. Ήταν ένα πλούσιο δεκαήμερο, σε προβολές και παράλληλες εκδηλώσεις, είτε μέσα στο πλαίσιο του φεστιβάλ είτε εκτός (θα μιλήσουμε για την βραδιά των Όσκαρ πολύ σύντομα, έχω πολλά να πω). Σε αυτό το περιβάλλον κινηματογραφικής φρενίτιδάς και συνεχούς κοινωνικοποίησης, κατάφερα να δω δεκατέσσερα ντοκιμαντέρ. Μου άρεσαν τα περισσότερα αλλά ξεχώρισα τα παρακάτω τέσσερα και θα μοιραστώ κάποιες σκέψεις μου μαζί σας που ελπίζω να σας παρακινήσουν για να τα δείτε και εσείς.
Το πρώτο είναι το DorothyAzner: Pioneer, Queer, Feminist το οποίο είδα τις πρώτες μέρες του φεστιβάλ και έκανα womensplaining για την προσωπικότητα και φιλμογραφία της σε όποιον μίλησα για τις επόμενες δέκα. Παρόλο που έχω ασχοληθεί εκτενώς με την ιστορία της χρυσής εποχής του Χόλιγουντ, το πέρασμα από τον βουβό στον όμιλόν κινηματογράφο και ακόμα πιο ειδικά με την ιστορία της Clara Bow, την οποία η Azner θεωρητικά ανέδειξε, δεν γνώριζα τίποτα για την δεύτερη.
H Azner γεννηθείσα το 1897, μπήκε στην βιομηχανία από την απαρχή της, σε μια περίοδο που έβρισκες δουλειά απλά άμα χτυπούσες την σωστή πόρτα. Ξεκίνησε ως scriptwriter, συνέχισε ως μοντέρ και όταν αποφάσισε πως θέλει να γίνει σκηνοθέτης η Paramount της έδωσε ένα γαλλικό σενάριο το οποίο στην συνέχεια εξελίχθηκε στην πρώτη της ταινία, Fashions for Women(1927). Αν και η παρέμεινε ιδιωτική σχετικά με την προσωπική της ζωή, η σεξουαλικότητα της ήταν ένα ανοιχτό μυστικό της περιόδο και υποδηλώνοντας πάντα μέσα από τις ταινίες της.
Οι ταινίες της έβαζαν πάντα στο κέντρο τους την γυναίκα και εξερευνούσαν τις σχέσεις μεταξύ των γυναικών. Η ίδια ήταν κυνική απέναντι στον γάμο και την δημιουργία οικογένειας. Έβλεπε τον θεσμό περισσότερο σαν κοινωνική συμφωνία παρά σαν πράξη αγάπης, κάτι που ήταν έκδηλο και στις ταινίες της. Οι χαρακτήρες της ήταν αντισυμβατικοί. Γυναίκες που δεν συμμορφώνοντας με τις έμφυλες προσδοκίες, ντύνονταν με ανδρικά ρούχα και αναλάμβαναν ανδρικά επαγγέλματα. Ήταν η πρώτη γυναίκα που γύρισε ταινίες για γυναίκες. Που έδωσε έμφαση στην γυναικεία επιθυμία και τον σεξουαλικό πόθο. Ακόμα και αν οι ταινίες της επικεντρώνοντας σε ετεροφυλόφιλα ρομάντζα, πάντα στο επίκεντρο βρισκόταν οι γυναικείες σχέσεις, οι γυναικείοι χαρακτήρες και το γυναικείο βλέμμα.
Ένα ντοκιμαντέρ πλούσιο σε αρχειακό υλικό, με συνεντεύξεις και αποσπάσματα για μια από τους πιο ενδιαφέροντες και σημαντικούς σκηνοθέτες της χρυσής εποχής του Χόλυγουντ. Μια γυναίκα που ανέβηκε στο σκηνοθετικό πάνθεον της βουβής περιόδου και κυριάρχησε ακόμα και μετά την μετάβαση στον ήχο σε ένα ανδροκρατούμενο σύστημα στούντιο.
Την επόμενη μέρα, σε ένα σερί καλών ντοκιμαντέρ, είδα το The Celluloid Closet. Μια από τις σημαντικότερες έρευνες που έγιναν ποτέ πάνω στην queer ποπ κουλτούρα, το εμβληματικό ντοκιμαντέρ των Rob Epstein και Jeffrey Friedman βασίζεται στο ομώνυμο βιβλίο του VitoRusso που κυκλοφόρησε το 1981 και εξιστορεί την απεικόνιση και ορατότητα των queer χαρακτήρων στην μεγάλη οθόνη. Ιδιαίτερα πλούσιο σε πληροφορία και υλικό, φωτίζει τις πλέον εμβληματικές queer στιγμές του Χόλιγουντ από την γέννηση του μέσου έως και το 1995 όπου και κυκλοφόρησε το ντοκιμαντέρ.
Από τους πρώτους queer χαρακτήρες του βωβού σινεμά, μέχρι τη Greta Garbo, το ανδρόγυνολουκ της Marlene Dietrich και τον Montgomery Clift, στο gayundertone του Ben–Hur και το they were roommates ζευγάρι «φίλων» στο Rope του πατέρα του σασπένς, Alfred Hitchcock. Με την εξαιρετική αφήγηση της Lilly Tomlin, μας υπογραμμίζει πως η ομοφυλοφιλία έχει αγνοηθεί σε μεγάλο βαθμό ή έχει παρερμηνευθεί στο Χόλυγουντ, με τους queer χαρακτήρες να παρουσιάζονται ως comedi crelief ή villains. Tο πρώιμο Χόλυγουντ απεικόνιζε τέτοια στερεότυπα και διασταυρωμένους χαρακτήρες, ενώ οι ηθικοί περιορισμοί που έφερε ο κώδικας Χέις οδήγησαν στην καταστολή των απροκάλυπτα ομοφυλοφιλικών απεικονίσεων και θεματικών, ωθώντας σε κωδικοποιημένες αφηγήσεις. Έτσι, κάνουμε ένα ταξίδι στον χρόνο με σκηνές από εμβληματικές ταινίες αλλά και αρκετές άγνωστες μέχρι τώρα που θα σας κάνουν να αναρωτηθείτε και να γελάσετε με τα έξυπνα και δημιουργικά τεχνάσματα που χρησιμοποιήθηκαν ώστε να επιβιώσει αυτή η ορατότητα.
Καθώς το ντοκιμαντέρ προχωρά μέσα στις δεκαετίες, εξερευνά την εξελισσόμενη απεικόνιση αυτών των χαρακτήρων μέσα από αρχειακό υλικό αλλά και συνεντεύξεις με ηθοποιούς και συντελεστές που παρέχουν πληροφορίες για το πως συμπεριφέρθηκε η βιομηχανία σταqueerάτομα αλλά και για την σημασία της αυθεντικής εκπροσώπησης. Εξάλλου αυτό είναι το The Celluloid Closet, μια εμβάθυνση στην ανάδειξη της παρουσίας χαρακτήρων και ταυτοτήτων που για πάνω από μισό αιώνα σε μια βιομηχανία που παρόλο που αποτελούσε σπίτι για τόσα queer άτομα, παράλληλα αγνοούσε εντελώς την ύπαρξη τους. Μια ολοκληρωμένη εξερεύνηση της πολυπλοκότητας της αναπαράστασης στον κινηματογράφο που αναγνωρίζει τις προκλήσεις που παραμένουν, ακόμα και πολλά χρόνια μετά την κυκλοφορία του ντοκιμαντέρ, για την επίτευξη της πραγματικής ενσωμάτωσης.
Περνώντας σε μια εντελώς διαφορετική θεματική, είδα το Hollywood gate, το ντοκιμαντέρ του Ibrahim Nash’at εν παρουσία του ίδιου, που προσπάθησε να καλύψει κάποιες από τις ερωτήσεις του κοινού στο Q&A που ακολούθησε την προβολή. Αυτή η ταινία ήταν ίσως η μεγαλύτερη έκπληξη για εμένα καθώς την επέλεξα κυρίως γιατί πίστευα πως θα αρέσει στην παρέα μου και κατέληξε να είναι μια από τις αγαπημένες μου.
Το ντοκιμαντέρ μας προσφέρει μια ματιά στην καθημερινότητα των Ταλιμπάν πουέχουν καταλάβει την περιοχή Hollywood gate, την πρώην αμερικανική βάση της CIA στην Καμπούλ. Μετά την φυγή των Αμερικανικών στρατευμάτων υπολογίζεται πως η τεχνολογία που άφησαν πίσω τους ανέρχεται γύρω στα 7 δισεκατομμύρια δολάριο. Όπως μας εξήγησε και στο Q&A, με έναν περίπλοκο τρόπο, δόθηκε άδεια στον Nash’at,προφανώς με αυστηρή και σαφώς εχθρική επίβλεψη, να παρακολουθεί και να κινηματογραφεί δύο άνδρες στην βάση: τον φιλόδοξο υπολοχαγό Ταλιμπάν Mukhtar και τον ανώτερο του, Malawi Mansour, ο οποίος ηγείται την περιοχή της αεροπορικής βάσης. Ενώ η προσοχή του κόσμου έχει πλέον απομακρυνθεί από την περιοχή, μαζί με τα Αμερικανικά στρατεύματα, η κάμερα στρέφει την προσοχή της και εστιάζει στις συνέπειες απ’ όσα έμειναν πίσω.
Είναι ένα γενναίο δημοσιογραφικό κατόρθωμα. Ένα απίστευτο ντοκιμαντέρ που θεωρώ worth watching ακόμα και αν δεν είστε εξοικειωμένοι ή έχετε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το θέμα του. Θεωρώ εκπληκτικό πως αυτό το υλικό είναι διαθέσιμο στο κοινό. Μια λεπτομερείς και προσεκτικά επιμελημένη δουλειά η οποία αποτελεί την επιτομή του καθαρού δημοσιογραφικού κινηματογράφου. Εκτιμώ βαθιά τον αντικειμενικό τόνο που διατηρείται καθ’ όλη την διάρκεια του ντοκιμαντέρ. Δεν υπάρχει λόγος να απεικονίσει τους Ταλιμπάν εσκεμμένα ως κακόβουλους καθώς τους δίνεται άφθονη ευκαιρία να παρουσιάσουν τις απόψεις τους, επιτρέποντας μας να βγάλουμε τα δικά μας συμπεράσματα. Από την μεγάλης κλίμακας βιομηχανική βαρβαρότητα της εγκαταλελειμμένης αεροπορικής βάσης, στον τρόπο που μιλάνε για τον Ibrahim μπροστά του μέχρι το πλάνο ενός Ταλιμπάν να χτυπά μια γυναίκα με μπούρκα στην μέση του δρόμου και τις συχνές πράξεις ρύπανσης και λεηλασίας, η ασχήμια και ο τρόμος είναι παντού και το διαπιστώνουμε χωρίς να μας δοθεί καμία σκηνοθετική κατευθυντήριος.
Την τελευταία ημέρα είδαμε και την τελευταία μου πρόταση, το Ryuichi Sakamoto: Opus του Neo Sora, ίσως το πιο σπουδαίο ντοκιμαντέρ του φετινού TIDF κυρίως λόγω της ιδιαίτερης θεματολογίας του. Η ταινία που έκανε επίσημη πρεμιέρα στο περσυνό φεστιβάλ της Βενετίας, αποτελεί ένα ντοκουμέντο της τελευταίας ερμηνείας του Sakamoto πριν από τον θάνατο του από καρκίνο τον περασμένο Μάρτιο. Εντυπωσιακό είναι το ότι το ντοκιμαντέρ δεν παρέχει κανένα σχόλιο ή πλαίσιο για το τεράστιο έργο του καθώς δεν υπάρχει καθόλου αφήγηση. Αλλά με έναν ιδιαίτερο τρόπο, μπορούμε να πούμε πως τα περιλαμβάνει όλα καθώς ο σπουδαίος δημιουργός εκτελεί μια επιμελημένη λίστα με κομμάτια από την πολυετή καριέρα του.
Η ηχογράφηση αυτή, που πραγματοποιήθηκε στα στούντιο ΝΗΚ στο Τόκιο, στο τέλος του 2022, είναι πολύ περισσότερο από μια βιτρίνα του του ταλέντου και της παραγωγικότητας του Sakamoto καθώς του επιτρέπει να παραδώσει μια ελεγεία, μια αυτοβιογραφία του δημιουργικού του ταξιδιού. Μέσα από μια ασπρόμαυρη κινηματογράφηση, γυρισμένη με τρείς κάμερες 4Κ, η οποία αντικατοπτρίζει κομψά της πολυπλοκότητα των συνθέσεων του, oγιός του και σκηνοθέτης της ταινίας Neo Sora, ηχογραφεί τον πατέρα του σε αυτό το τελευταίο μουσικό ταξίδι, εστιάζοντας όχι μόνο στην τεχνική του αλλά και στα ακατέργαστα συναισθήματα που βιώνει με το κάθε κομμάτι. Μέσα από αυτό το προσεκτικά επιμελημένο setlist, τα κομμάτια πέφτουν με τη σειρά που διάλεξε ο συνθέτης, ώστε να διηγηθούν μια διαδρομή ζωής. Ο Sakamoto επισκέπτεται ξανά εμβληματικές συνθέσεις από την εκτεταμένη καριέρα του, εμφυσώντας τους νέο βάθος και προκαλώντας μας μια αίσθηση βαθιάς ενδοσκόπησης αλλά και καλλιτεχνικής εξέλιξης.
Όσο πλησιάζουμε προς το τέλος, η συγκίνηση είναι ακόμα πιο έντονη καθώς βλέπουμε τον καλλιτέχνη να παλεύει με τον σωματικό πόνο λόγω της ασθένειας του αλλά και τον συναισθηματικό, λόγω του τέλους που ξέρει πως έρχεται. Παλεύει με την απογοήτευση, βρίσκει παρηγοριά στην μουσική και στο τέλος αγκαλιάζει και όσα φέρει ο χρόνος αλλά και την βαθιά σημασία της μουσικής κληρονομίας. Τον βλέπουμε να συμφιλιώνεται με το τέλος του, σε μια καθηλωτική τελευταία σκηνή που το πιάνο παίζει μόνο του γιατί αυτός έχει πλέον φύγει. Arslonga, vitabrevis.
