Από: Renegades of Youth • Προτάσεις Ταινιών
Σκηνοθεσία: Κρίστοφερ Νόλαν
Διάρκεια: 181 λεπτά
Κατά τη διάρκεια του Oppenheimer του Κρίστοφερ Νόλαν γυρνούσε στο μυαλό μου αναπάντεχα η προηγούμενη ταινία του, το Tenet, και το πως οι δύο, με διακριτά διαφορετικό τρόπο, λειτουργούν ως μια συνολική κορύφωση του έργου του βρετανο-αμερικανού σκηνοθέτη. Μόλις ο Νόλαν ξεστράτισε μακριά από το σουπερηρωϊκό στοιχείο ξεκίνησε μια αυτοανακάλυψη στο σινεμά του. Κάθε έργο του από το Interstellar και έπειτα φαίνεται να ξανασυστήνει τον δημιουργό με νέο τρόπο, κάθε ταινία αποτελεί ένα διαφορετικό έργο που εξετάζει σχετικά παρόμοια πλαίσια αλλά ταυτόχρονα επιλέγει να απορρίψει τη μονοτονία στην τέχνη του. Με άλλα λόγια, ο Νόλαν απο το 2014, έχει κάνει αλματώδη βήματα εμπρός και έχει επικεντρωθεί περαιτέρω στην τέχνη του. Αναμφίβολα αποτελεί ευλογία να υποβάλλεται κανείς στο νολανικό κινηματογραφικό σύμπαν ανά τα χρόνια (και αυτό ας ερμηνευθεί κατά το δοκούν), εντούτοις αυτό που διαφεύγει της προσοχής είναι οι θεμέλιοι λίθοι πάνω στους οποίους πάτησαν οι δύο τελευταίες ταινίες του, Tenet και Oppenheimer. Ενώ το ένα τροφοδοτεί με της ιδέες του ένα έργο “αισθητικής” που απορρίπτει τη συμβατικότητα σε γραφή και κινηματογράφιση, το Oppenheimer είναι μια αξιοθαύμαστη περίπτωση όπου ο δημιουργός αγκαλιάζει τις ρίζες του ως τεχνίτης του σινεμά, αναδεικνύει τις κλασικές βάσεις του μέσου και δημιουργεί τελικά κάτι προσωπικό, κατακρίνοντας παράλληλα θεμέλιες απόψεις της Αμερικής.
Είναι ατόπημα να αναδείξει κανείς τον Νόλαν ως πολιτικό σκηνοθέτη και να περιμένει από εκείνον να γείρει προς αυτό το κομμάτι την αφήγηση. Με εξαίρεση κάποιες πολιτικές αναφορές στη Δουνκέρκη δεν εντοπίζεται κάτι περαιτέρω. Αποτελεί λοιπόν έκπληξη στον θεατή που γνωρίζει τι πάει να δει πως ο Νόλαν εξελίσσεται από αυτές τις βάσεις και δημιουργεί ένα κινηματογραφικό τοπίο που απορρίπτει την αποφασιστικότητα της Αμερικής να είναι πάντα και παντού μπροστά από όλους.
Η ταινία εξ αρχής δηλώνει την απίστευτη αίσθηση μοναξιάς και απομόνωσης που ένιωθε ο Oppenheimer κατά τη φοίτηση του στα ευρωπαικά κολλέγια, όντας βαθιά νοσταλγικός καθ’όλη τη διάρκεια του χρόνου του σε μια ξένη χώρα, η εξοικείωση με το μέρος αυτό αποτελούσε ένα προσωπικό εμπόδιο. Αυτή η λεπτομέρεια παραβλέπεται από το θεατή αλλά προετοιμάζει καλά τις βάσεις για το γεγονός ότι ο Oppenheimer ήταν ένας άνθρωπος χωρίς καμία σταθερή βάση στη ζωή του πέρα από την επιστήμη, μέσω της οποίας θα μπορούσε να υπάρξει. Ακόμα και μια από τις σπουδαιότερες προσωπικότητες στον τομέα της κβαντικής φυσικής σε Ευρώπη και ΗΠΑ εξακολουθούσε να νοσταλγεί το οικείο στοιχείο. Ο Νόλαν αντιπαραθέτει αυτό με την αποφασιστικότητα του Oppenheimer να πείσει τον στρατό να επιτρέψει στον αδελφό του, Φρανκ, την πρόσβαση στο Λος Άλαμος για όσο εργαζόταν πάνω στο Manhattan Project. Ενώ όμως είναι ένα άτομο που έλκεται από τις θεμελιώδεις ανθρώπινες σχέσεις, ο Νόλαν ωθεί τον: Oppenheimer σε ένα αναπόφευκτο μονοπάτι διότι είναι προορισμένος να απομακρυνθεί από οτιδήποτε ανθρώπινο μόλις η εξουσία και η δύναμη του χτυπήσουν την πόρτα. Απορρίπτει το παρελθόν του κατηγορηματικά ενώ κάθε σταθερά του παρελθόντος σε προσωπικό και επαγγελματικό επίπεδο πλέον στέκεται απέναντι του φοβισμένη. Γεννιέται επαγγελματικός φθόνος, ο ίδιος απορρίπτει τις πολιτικές του πεποιθήσεις υπέρ του να γίνει ένας οσιομάρτυρας ή ένα κυβερνητικό εργαλείο (υπάρχει μια ντοκιμαντεριστική ουδετερότητα από τον Νόλαν εδώ) και οι θολές αναμνήσεις του δεν αντιμετωπίζονται από τον σκηνοθέτη με την γνήσια αίσθηση που έχει ένα πρόσφατο συμβάν. Η παρέλαση όλων των ακαδημαϊκών του ηρώων συγκρούεται με την ιδέα πως τώρα εκείνοι συναντούν έναν ίσο με αυτούς επιστήμονα, η σχέση του με την Τζιν Τάτλοκ τερματίζεται βίαια λόγω των πολιτικών της πεποιθήσεων, η γαμήλια αρμόνια του με την Κίττυ εγκαταλείπεται στο βωμό της επιλογής του να δημιουργήσει κυριολεκτικά μια ατομική βόμβα. Ο Νόλαν αποδομεί τον ήρωα σε δύο διαφορετικά επίπεδα με την ελπίδα ο θεατής να οικειοποιηθεί τον Όπενχαιμερ ως άτομο αλλά να δύναται να διαχωρίσει τον άνθρωπο από την ιστορική του σημασία.
Το Oppenheimer είναι το πλέον πολιτικό έργο του Νόλαν, επειδή ο ίδιος ο ήρωας της ταινίας λογίζεται ως κάτι χρειαζούμενο στη βάση ύπαρξης των ΗΠΑ, παρά ως ένα πραγματικό πρόσωπο με την ιδιότητα του επιστήμονα ή πολιτικού κλπ. Η σχέση του με τον Λιούις Στράους είναι εκείνη που μεταφέρει στην κινηματογραφική οθόνη την ιδέα αυτή. Ο Στράους ζήλευε τον Όπενχαϊμερ για την ευφυΐα του και παραμόρφωσε το μονοπάτι του ως αντίποινα μιας βεντέτας, το οποίο είναι ότι πιο “america” υπάρχει στην ταινία. Ο Στράους ενσωματώνει στον χαρακτήρα του όλα όσα ο Όπενχαιμερ ΔΕΝ είναι κάτι που τον ωθεί να καταστρέψει τη ζωή του με φόντο τον απερχόμενο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά ταυτόχρονα ενσαρκώνει κάθε φόβο και κάθε μορφή εκμετάλλευσης στη χώρα από τα 30s ως τον Ψυχρό Πόλεμο. Στέκεται χαιρέκακα αντιπροσωπεύοντας όλη την αμερικανική παράνοια της αυτόκλητης εκδίκησης επειδή πιθανώς αδικήθηκε σε προσωπικό επίπεδο, χαζεύοντας τον ορυμαγδό αντιδράσεων αποστροφής προς τον Όπενχαιμερ και αμφισβήτησης της πίστης του στην χώρα. Ακόμα και αν όμως όντως αμφισβητούσε τις αξίες των ΗΠΑ κατά τη διάρκεια αυτής της δύσκολης περιόδου, δε θα μπορούσε επουδενί να το εκφράσει ανοικτά, γιατί αυτό θα υποδήλωνε στα χρόνια του μακαρθισμού εγκατάλειψη της πατριωτικότητας. Ο Νόλαν κάπου παραθέτει και ένα τσιτάτο του JFK, το οποίο παίρνω ως πάσα για να θυμηθούμε το ομώνυμο πολιτικό αριστούργημα του Όλιβερ Στόουν πίσω στο 1981, με το οποίο εγείρεται το ερώτημα αν τελικά θεωρούνται επιτυχείς οι συγκρίσεις μεταξύ των 2 ταινιών καθώς αμφότερες εξερευνούν την πάρανοια που αναφέρθηκε παραπάνω ως αντίδραση σε γεγονότα και αμφότερες δεν αφήνουν τίποτα στην τύχη.
Ενώ δηλώνεται ανοικτά ότι το Oppenheimer είναι μια ταινία που κριτικάρει τις ΗΠΑ ως μια παγκόσμια υπερδύναμη που αδυνατεί να αναγνωρίσει τα λάθη και τις αδυναμίες της, ο Νόλαν φροντίζει να μας θυμίσει πως ο Ρόμπερτ Όπενχαιμερ δεν είναι ένας ανθρωπος άξιος ανοικτού θαυμασμού. Ένας βασικός θεματικός πυλώνας στις ταινίες του Νόλαν είναι η ελεύθερη βούληση και αφενός η ύπαρξη της αφετέρου δε η απόκτησή της. Μέσω αυτής καταδικάζει και κριτικάρει τον βασικό ήρωα. Θα μπορούσε σηκώσει υψηλότερα τον ηθικό πήχη του ζητήματος της δημιουργίας μιας ατομικής βόμβας; Σίγουρα ναι. Ας μη ξεχνάμε όμως πως αυτό έρχεται σε ρήξη με τον αυτοβιογραφικό χαρακτήρα της ταινίας και έτσι το γεγονός ότι τελικά παρακολουθούμε το πως ο ίδιος αντιμετωπίζει σταδιακά τις συνέπειες της δημιουργίας του, το αναπόφευκτο μονοπάτι της μεγαλοφυΐας του νου του, αποτελεί την ορθότερη επιλογή για μένα. Κατανοεί πως η κυριαρχία του στον επιστημονικό του κλάδο θα εργαλειοποιηθεί προς όφελος της καταστροφής του πολέμου αλλά παρόλα αυτά συνεχίζει.
Ο Όπενχαιμερ αναγκάζει τον εαυτό του να εξετάσει το παρελθόν του καθώς το μέλλον τον πλησιάζει με ξέφρενη ταχύτητα. Και εδώ μπαίνει στο παιχνίδι η χαρακτηριστική ικανότητα του Νόλαν να αναστρέφει χρονικά την αφήγηση, πειραματιζόμενος με τα χρώματα. Η απλοϊκή ιδέα του Στράους για τον κόσμο γύρω του είναι βυθισμένη στο ασπρόμαυρο ενώ ό,τι βιώνει ο Όπενχαιμερ δεν είναι ξεκάθαρο μέσω των χρωμάτων υπονοώντας πως σαν άνθρωπος βίωνε μια συνεχή ψυχολογική καταστροφή. Κάποτε υπήρξε ένα πολλά υποσχόμενο μυαλό που ξαγρυπνούσε με οράματα που θα οδηγούσαν την ανθρώπινη σκέψη σε αχαρτογράφητα νερά. Ύστερα ένα συγκλονιστικό κοντινό πλάνο θα αποδόσει την απώλεια αυτής της νεανικής ανησυχίας η οποία δίνει τη σκυτάλη σε έναν άνθρωπο σπασμένο, χωρίς ψυχή ο οποίος πούλησε τη δουλειά του για τη δημιουργία ενός όπλου που στέρησε τη ζωή σε πάνω από 200.000 άνθρωπους και άλλαξε τη ρότα της ανθρωπότητας. Ανεξαρτήτως στήριξης ή κατηγοριών απέναντι σε αυτό, ο ίδιος ο Όπενχαιμερ γνωρίζει πως η συμμετοχή του σε αυτή τη μάυρη σελίδα για την ανθρωπότητα κάθε άλλο παρά εξαναγκαζόμενη υπήρξε. Ξεπέρασε τα προσωπικά του όρια και αντίκρισε το άγριο, φλεγόμενο τέρας που όλο αυξάνεται και δεν έχει σταματήσει να αυξάνεται από τις 16 Ιουλίου του 1945 (η ημερομηνία εκτέλεσης της πυρηνικής δοκιμής Τρίνιτυ). Η ερμηνεία του Κίλιαν Μέρφι κρίνεται τόσο σοκαριστική κυρίως επειδή μεταφέρει με φοβερή ακρίβεια τις στοιχειωμένες επιπτώσεις της ατομικής βόμβας στον Όπενχαιμερ και, προσωπικά μιλώντας, κρίνεται ως η ερμηνεία της χρονιάς. Υποδύεται με αφοπλιστικό τρόπο τον άνθρωπο που συνειδητοποιεί πως μπορεί να απομακρύνεται από το παρελθόν του και μπορεί να ονειρεύεται ένα ουτοπικό, καλύτερο μέλλον για εκείνον αλλά πότε δεν είχε την σταθερότητα να πετύχει τίποτα από τα δύο. Ήταν ένα πιόνι της εξουσίας και του συστήματος και το γνώριζε καλά.
Οπότε, ναι. Ο Όπενχαιμερ είναι ο αμερικανικός Προμηθέας όπως είναι και ο τίτλος του βιβλίου πάνω στο οποίο εμπνεύστηκε η ταινία. Έδωσε στην ανθρωπότητα τα όπλα να εξαφανίσουν ο ένας τον άλλο από προσώπου γης και άφησε μια ανεξίτηλη σφραγίδα στις ΗΠΑ. Δεν είναι γνωστός για το ποιόν του ως άνθρωπος, τι έζησε, τι πίστευε αλλά για την αντίστροφη μέτρηση που ξεκίνησε για την καταστροφή της ανθρωπότητας. Είχε την ευκαιρία να διορθώσει το λάθος του και τη δημιουργία αυτής της φρίκης, όμως είναι δύσκολο για τους ανθρώπους να αποστρέψουν το βλέμμα στην δύναμη και την εξουσία όταν εκείνες εκρήγνυνται σαν την βόμβα. Ηθικές αναστολές και πολιτικές πεποιθήσεις ωχριούν μπροστά στη δύναμη και τον φόβο της εξουσίας. Ο Όπενχαιμερ αποδιάρθωσε την λαχτάρα να εξερευνήσει την επιστήμη όταν αυτήν ακολούθησε η δημιουργία μιας βόμβας προορισμένης να σκορπίσει τον όλεθρο. Οι αντίκτυποι αυτού γίνονται αισθητοί καθόλη τη διάρκεια της ταινίας και αν αυτό δεν πείθει για μια ταινία καταδίκη τόσο του ίδιου του Όπενχαιμερ όσο και των Ηνωμένων Πολιτειών τότε δεν έχω κάτι άλλο να προσθέσω. Ένας Προμηθέας για πάντα καμμένος από την ακτινοβολία που γέννησε το μυαλό του.
Η πρώτη λέξη που μου ‘ρθε βγαίνοντας από την αίθουσα για να την περιγράψω ήταν “συγκλονιστική”. Δε ξέρω αν υπάρχει καλύτερη λέξη για να περιγράψει το τι είδα παρά μόνο συγκλονιστική. Μια μνημειώδης δημιουργία από τον Κρίστοφερ Νόλαν και μια εκ των καθοριστικότερων ταινιών, πιθανώς, της δεκαετίας.
