γράφει ο Τάσος Γέροντας
Μπενχαμίν Λαμπατούτ «MANIAC». Μετάφραση Αγγελική Βασιλάκου. Εκδόσεις Δώμα 2023.
408 σελίδες σε πολύ καλής ποιότητας υποκίτρινο χαρτί, με υποδειγματική σελιδοποίηση, με εξαιρετική μετάφραση και επιμέλεια (αναγραφή των ξένων ονομάτων με τον παραδοσιακό και όχι τον σύγχρονο τρόπο, π.χ. Γκόττλημπ αντί για Γκότλιμπ, αλλά κυριαρχεί ο φόβος του τελικού «ν»: το δρόμο). Εξαιρετική εκτύπωση και πολύ στιβαρή βιβλιοδεσία.
Το βιβλίο είναι μυθιστορηματική βιογραφία του Ούγγρου μαθηματικού Τζων (Γιάνος) φον Νόυμαν. Για όσους δεν τον ξέρουν, μια πρώτη ιδέα δίνει η πρώτη πρόταση του οπισθοφύλλου: «έλεγαν πως αποτελούσε απόδειξη για την ύπαρξη εξωγήινης ζωής».
Το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίο έχει τίτλο «Πάουλ ή η ανακάλυψη του ανορθολογικού». Είναι ένα ολιγοσέλιδο βιογραφικό του Αυστριακού φυσικού Πάουλ Έρενφεστ. Εδώ παρακολουθούμε την πορεία του άτεγκτου φυσικού, ο οποίος δεν αποδεχόταν καν την βεβαιότητα της κβαντομηχανικής στο στιβαρό οικοδόμημα της φυσικής (σίγουρα θα υπάρχει ειδικό τμήμα στο καθαρτήριο για τους καθηγητές κβαντομηχανικής, είχε γράψει στον Αϊνστάιν). Μέχρι που ανακάλυψε (εξαιτίας ενός παράνομου έρωτα ή έστω με τη βοήθεια αυτού) τον ανορθολογισμό, το χάος. Η υποβόσκουσα κατάθλιψή του πήρε το πάνω χέρι, τον οδήγησε στην τρέλα και στην αυτοκτονία. Κι όσο ο Λαμπατούτ περιγράφει αυτή την εξέλιξη, η γραφή του ακολουθεί την πνευματική κατάσταση του Έρενφεστ: γίνεται κάπως παραληρηματική. Μέχρι που η προτελευταία πρόταση του κεφαλαίου καταλαμβάνει λίγο περισσότερο από μιάμιση σελίδα.
Και μετά ακολουθεί η ζωή του φον Νόυμαν. Εδώ ο Λαμπατούτ δίνει τον λόγο σε διάφορους ανθρώπους που είχαν σχέση με τον φον Νόυμαν: αδερφός, σύζυγοι, κόρη, συμμαθητές, καθηγητές του, συνεργάτες, φίλοι, εχθροί. Χρονολογικά ακολουθείται μια αμυδρή ευθεία. Πιο πολλές πληροφορίες αποκτούμε από τον Γιουτζήν Γουίγκνερ, Ούγγρο νομπελίστα φυσικό και παιδικό φίλο του Τζώνυ/Γιάνσι. Ξαφνιάζει ο Ρίτσαρντ Φάυνμαν, ο οποίος εστιάζει στο Σχέδιο Μανχάτταν, μνημονεύει ελάχιστα τον φον Νόυμαν, και κυρίως για τη συνεισφορά του ώστε να επιτευχθεί η μέγιστη καταστροφή. Συγκλονίζει η περιγραφή από τον Γουίγκνερ της συνάντησης του φον Νόυμαν με τον Αυστριακό μαθηματικό Κουρτ Γκαίντελ. Ήταν σε μια διάσκεψη στο Καίνιξμπεργκ, όπου ο φον Νόυμαν άκουσε τον Γκαίντελ να διατυπώνει χαμηλόφωνα και τραυλίζοντας το περίφημο θεώρημά του της μην πληρότητας. Αυτό τον συγκλόνισε! Του ανέτρεψε την πεποίθηση για τη στιβαρότητα και τη σταθερότητα των μαθηματικών. Όταν συνειδητοποίησε τι άκουσε και τις επιπτώσεις, κλείστηκε στο γραφείο του και η γυναίκα του «τον άκουγε να ουρλιάζει σε έξι διαφορετικές γλώσσες». Ξαφνικά ο ανορθολογισμός έπαιρνε το πάνω χέρι. Η άνοδος των Ναζί στην εξουσία εκείνη την περίοδο ήταν «η έσχατη απόδειξη της επιρροής που ασκούσε ο ανορθολογισμός στο ανθρώπινο είδος». Από τότε και μετά ο φον Νόυμαν δεν ήταν πια ο ίδιος. Όπως λέει ο Γουίγκνερ «έγινε πιο πρακτικός και αποτελεσματικός από πριν, αλλά και επικίνδυνος».
Μέχρι που ήρθε ο καρκίνος. Τον Αύγουστο του 1956, πριν ακόμα συμπληρώσει τα 53 του, διαγνώστηκε με μεταστατικό καρκίνο των οστών σε προχωρημένο στάδιο. Η διάγνωση τού προκάλεσε μια εντυπωσιακή γονιμότητα νέων ιδεών, αλλά και μια ροπή προς τη θρησκεία. «Οι θεοί αποτελούν βιολογική αναγκαιότητα» είπε στον Γουίγκνερ. «Είναι εξίσου αναπόσπαστο στοιχείο του είδους μας όσο η γλώσσα και οι αντιτακτοί αντίχειρες».
Όταν ο καρκίνος εξαπλώθηκε στον εγκέφαλό του και άρχισε να του ρημάζει τον νου, ο στρατός των ΗΠΑ τον απομόνωσε σε ένα στρατιωτικό ιατρικό κέντρο. Στο προσκέφαλό του κάθονταν ο πρόεδρος της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας, ο Υπουργός Άμυνας, ο Αναπληρωτής Υπουργός Άμυνας, οι Αρχηγοί της Αεροπορίας, του Στρατού και του Ναυτικού και οι επικεφαλής των επιτελείων. Έβλεπαν το μυαλό που είχε γεννήσει τον σύγχρονο υπολογιστή, που είχε θέσει τα μαθηματικά θεμέλια της κβαντομηχανικής, που είχε γράψει τις εξισώσεις για την ενδόρρηξη της ατομικής βόμβας, που είχε εφεύρει τη θεωρία των Παιγνίων και της Οικονομικής Συμπεριφοράς, που είχε υπάρξει προάγγελος της ψηφιακής ζωής, των αυτο-αναπαραγώμενων μηχανών, της τεχνητής νοημοσύνης και της τεχνολογικής ιδιομορφίας, και που είχε υποσχεθεί ένα σχεδόν θεϊκό έλεγχο του κλίματος της Γης. Τώρα τον έβλεπαν να πεθαίνει σαν ένας οποιοσδήποτε άνθρωπος.
Το τελευταίο μέρος του βιβλίου είναι το πλέον συνταρακτικό. Εδώ δεν πρωταγωνιστεί ο φον Νόυμαν. Πρωταγωνιστής είναι αυτό που ο ίδιος ονειρευόταν να κατασκευάσει: ένας υπολογιστής που θα εκπαιδεύει και θα βελτιώνει τον εαυτό του. Εδώ θα γνωρίσουμε το παιχνίδι γκο, το οποίο είναι ιδιαιτέρως δημοφιλές σε Κίνα, Κορέα, Ιαπωνία. Θα μάθουμε την ιστορία του, καθώς και την πορεία του καλύτερου παίκτη στον κόσμο σήμερα. Θα παρακολουθήσουμε και την εξέλιξη των υπολογιστών που είναι προγραμματισμένοι να παίζουν εξελιγμένα παιχνίδια. Θα μάθουμε τον Deep Blue, που νίκησε τον Κασπάροφ. Θα παρακολουθήσουμε την ανάπτυξη, την κατασκευή και την πρόοδο της πλέον τρομακτικής ανθρώπινης κατασκευής, του AlphaGo, καθώς και του ακόμα πιο τρομακτικού AlphaZero.
Σε όλο το βιβλίο παρακολουθούμε τη ζωή, τα κατορθώματα, το άδοξο τέλος αυτού του μοναδικού επιστήμονα, του Τζων φον Νόυμαν. Όλος ο θαυμασμός που σχηματίζεται στον αναγνώστη αντικαθίσταται από έντονη αγωνία για το μέλλον του ανθρώπινου είδους με την ανάγνωση του τελευταίου μέρους, με τα πρώτα βήματα της τεχνητής νοημοσύνης στο σήμερα. Κι αν η βιογραφία του φον Νόυμαν έχει έντονες προσθήκες μυθοπλασίας, η νοητική επικράτηση της μηχανής επί του ανθρώπου είναι εντελώς πραγματική.
Τρομερό βιβλίο! Διαβάζεται αργά και εντυπώνεται μόνιμα στον αναγνώστη.
Γιουτζήν Γουίγκνερ «Υπάρχουν δύο ειδών άνθρωποι σ’ αυτόν τον κόσμο: ο Γιάνσι φον Νόυμαν κι εμείς οι υπόλοιποι».
Οππενχάιμερ «Με τη δημιουργία της ατομικής βόμβας οι φυσικοί γνώρισαν την αμαρτία, και αυτή την επίγνωση δεν μπορούν να την ξεφορτωθούν»
Φάυνμαν «Αν εμείς οι φυσικοί είχαμε ήδη γνωρίσει την αμαρτία, με τη βόμβα υδρογόνου γνωρίσαμε την αιώνια καταδίκη».
Γιουτζήν Γουίγκνερ «Για την πρόοδο δεν υπάρχει γιατρικό».
