Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα, 2023
γράφει η Φανή Χατζή
Το πρόσφατο πόνημα του Λύο Καλοβυρνά φέρει τον υπότιτλο «μυθιστόρημα», αλλά είναι πολλά περισσότερα από αυτό∙ είναι αυτό-μυθοπλασία, ψυχαναλυτικό σχόλιο, αντιπατριαρχικό μανιφέστο, ένα «χάρτινο μνημείο πεσουσών γυναικών» όπως γράφει και ο ίδιος, μια κραυγή οργής, ένα καταφύγιο.
Ο Καλοβυρνάς στήνει το μυθοπλαστικό του σύμπαν συστήνοντας την αποτελούμενη μόνο από θηλυκά μέλη, οικογένεια Δέντε. Η μικρότερη από τις τρεις αδερφές Δέντε εμπλέκεται σε ένα τροχαίο ατύχημα, που φέρνει τις αδερφές κοντά μεταξύ τους αλλά και με τις τρεις προγόνισσές τους, τη μητέρα και τις θείες τους. Η παρουσία, όμως, μικρών εγκιβωτισμένων περιγραφών κακοποίησης γεννά το ερώτημα∙ Πώς θα συνδεθεί η βασική αυτή πλοκή με το θέμα της έμφυλης βίας; Απάντηση σε αυτό το ερώτημα θα δώσει το οικογενειακό μυστικό που αποκαλύπτεται και ανατρέπει τις ζωές όλων.
Στο πρώτο μισό του βιβλίου, ο συγγραφέας εισέρχεται διεισδυτικά στον ψυχισμό των ηρωίδων. Η ιδιότητά του ως συμβούλου ψυχικής υγείας του επιτρέπει να φέρει στην επιφάνεια τις πιο ντροπιαστικές σκέψεις που βαραίνουν το συνειδητό, τις ψευδαισθήσεις, τα ενοχικά σύνδρομα και τους μηχανισμούς ψυχολογικής «αυτοσυντήρησης», ίδια της ανθρώπινης κατάστασης εν γένει. Ταυτόχρονα, σκιαγραφεί τον δυσλειτουργικό ιστό που δένει τα μέλη της οικογένειας, τις σχέσεις εξουσίας μεταξύ τους. Μέσα από αφηγηματικά τεχνάσματα, όπως την παρουσία μιας αμίλητης ψυχολόγου αλλά και την μεταμοντέρνα παρουσία του ίδιου του Λύο ως σχολιαστή των γεγονότων, ο Καλοβυρνάς θα δημιουργήσει διαδοχικές συγκρούσεις που οδηγούν νομοτελειακά στην αποκάλυψη.
Το μυστικό αναδύεται μέσα μια συνθήκη μαγικού ρεαλισμού. Οι αδελφές Δέντε μαθαίνουν ότι έχουν μητρογονικά την μαγική ικανότητα να παρεμβαίνουν σε περιστατικά έμφυλης βίας και να αποτρέπουν τις γυναικοκτονίες. Μπορεί η ενάσκηση αυτής της ικανότητας να σκιαγραφείται με όρους φεμινιστικής δυστοπίας, όμως η δεδομένη κοινωνικοπολιτική συνθήκη εμπλέκει τις αναγνώστριες με τρόπο ρεαλιστικό και απτό. Η οργή μας δεν τρέφεται μόνο από την λογοτεχνική περιγραφή της βίας, αλλά και από την πέρα ως πέρα αληθινή βία της πραγματικότητας. Οι γραμμές αυτές, εξάλλου, γράφονται υπό το συναισθηματικό βάρος της είδησης της γυναικοκτονίας της Άννας (Ιβάνκα).
Μεταφέροντας το συλλογικό πένθος στο χαρτί, έναντι τίτλων κεφαλαίου, ο Καλοβυρνάς παραθέτει τα ονόματα προσφάτως δολοφονημένων γυναικών στη χώρα μας, τις ηλικίες θανάτου τους και τον τόπο/ημερομηνία δολοφονίας τους (π.χ. Γαρυφαλλιά, 26 χρόνων 16 Ιουλίου 2021, Φολέγανδρος). Πέρα από την απότιση φόρου τιμής στις «πεσούσες», ένας όρος που διόλου τυχαία παραπέμπει σε πόλεμο, αυτά τα ονόματα λειτουργούν σαν εμπόδια στην γραμμική ροή της πλοκής, διαρρηγνύουν την ομαλότητά της, ακριβώς όπως στις ζωές μας διαρρηγνύεται η αίσθηση ασφάλειας και κανονικότητας με το άκουσμα μιας ακόμα γυναικοκτονίας.
Στο πλαίσιο της αυτοδίκαιης αποκατάστασης της δικαιοσύνης, όπως είναι αναμενόμενο, εγείρονται και ηθικά ερωτήματα. Έχει την ίδια αξία η ζωή ενός κακοποιητή με την ζωή μιας κακοποιημένης; Χαίρουν της ίδιας (νομικής) προστασίας; Η φιλελεύθερη δημοκρατία έχει απαντήσει προ πολλού σε αυτά τα ερωτήματα, όμως εν μέσω μιας περιόδου αμφισβήτησης της αστικής δικαιοσύνης, η έστω μυθοπλαστική τιμωρία των «κακών» είναι λυτρωτική. Το ίδιο πλαίσιο παράγει πρόσφορο έδαφος για να συζητηθεί και το θέμα της ευθύνης και τα όρια αυτής, μολονότι ο συγγραφέας εστιάζει περισσότερο στον θυμό και τις εκφάνσεις του.
Η γλώσσα του Καλοβυρνά είναι αξιοθαύμαστη, ο λόγος του εμπλουτίζεται με μεταφορές και ευφάνταστα σχήματα. Η διαρκής προσπάθεια ανοικείωσης, ωστόσο, πνίγει σε σημεία το κείμενο. Σε ένα ήδη «φορτωμένο» από άποψη επιπέδων κείμενο, τα σχόλια επί της πατριαρχικής δόμησης της κοινωνίας και των έμφυλων στερεοτύπων μοιάζουν διδακτικά. Οι επισημάνσεις για την ευαλωτότητα των θυμάτων, την ετεροκανονικότητα, τους έμφυλους ρόλους και τις εξουσιαστικές σχέσεις μοιάζουν απλουστευμένες και θα κερδίσουν κατά βάση το πιο άγουρο επί της φεμινιστικής θεωρίας κοινό. Στα αδύναμα σημεία εντάσσεται και η διαρκής ανασφάλεια εκ μέρους του συγγραφέα που τον ωθεί σε επιτόπια αυτοκριτική, έναν διάλογο στον οποίο κριτής και κρινόμενος είναι ο ίδιος. Το άγχος της πρόσληψης του έργου και η διαρκής υπενθύμιση ότι πρόκειται για έργο που δουλευόταν χρόνια προσθέτουν στο έργο περιττές προσδοκίες.
Αυτή η ανασφάλεια εξηγείται, εν μέρει, εάν αναλογιστούμε ότι ο Καλοβυρνάς προσπάθησε να αποτινάξει τις ενοχές και να χτίσει μέσα στις λέξεις, σιγά σιγά, έναν ασφαλή χώρο μέσα στον οποίο εξομολογείται τελικά το δικό του βίωμα, αποκαλύπτει το μυστικό της δικής του οικογένειας. Το κείμενο γίνεται γι’ αυτόν ένα καταφύγιο και αυτό προσπαθεί να μεταφέρει σαν αίσθηση και σε εμάς τις αναγνώστριες. Μας προσκαλεί σε αυτό το safe space να ανασυγκροτήσουμε το σχέδιό μας, να σκεφτούμε πώς θα διαχειριστούμε αποτελεσματικά την οργή μας.
Ο συγγραφέας καταφέρνει, επίσης, να δημιουργήσει δύο σύμβολα που διατρέχουν το βιβλίο πιο υπόκωφα. Το πρώτο είναι το φεμινιστικό σύμβολο της μαγείας, που, με πρώτη διδάξασα τη Σίλβια Φεντερίτσι, που θεωρητικοποίησε «το κυνήγι των μαγισσών χτες και σήμερα» χρησιμοποιείται τελευταία πολύ συχνά, από τη Λογοτεχνία και το Θέατρο, μέχρι τα συνθήματα του δρόμου. Εδώ, η μαγεία κληροδοτείται διαγενεακά και είναι τρόπος αντίστασης στη βία. Το ισχυρότερο σύμβολο, ωστόσο είναι αυτό της φεμινιστικής αλληλεγγύης. Οι δυνάμεις των αδερφών Δέντε είναι διαφορετικές αλλά και παραπληρωματικές. Καμία δεν μπορεί να ασκήσει τη δύναμή της μόνης της, έχουν ανάγκη η μία την άλλη. Ο δεσμός που τις δένει ξεπερνά τα όρια της εξ αίματος συγγένειας και δημιουργεί έναν κύκλο αδελφοσύνης στον οποίο μετέχουμε κι εμείς νοητά. Το «Όλες μας» του τίτλου, άλλωστε, είναι συμπεριληπτικό, και αγκαλιάζει θηλυκότητες αλλά και αρρενωπότητες μη εξοικειωμένες με τον «ανδρισμό» τους.
Συνοψίζοντας, η πραγματικότητα καθιστά το «Όλες μας» τραγικά επίκαιρο. Μπορεί κατά τη γνώμη μου να χρήζει περισσότερων υπαινιγμών και λιγότερης πληροφορίας, όμως το θέμα του και ο πολύ προσωπικός του χαρακτήρας συγχωρούν τον υπερβάλλοντα συναισθηματισμό της γραφής και τις λοιπές ελλείψεις. Εξάλλου, η ακόρεστη φαντασία και ο λεκτικός πλούτος του συγγραφέα θα κερδίσουν σημαντικό μέρος του αναγνωστικού κοινού.
