Μεταπολεμικά, με τη μέθοδο της αντιπαροχής και την ανέγερση άχρωμων πολυκατοικιών, καταστράφηκαν οι ωραίες οικοδομές του μεσοπολέμου και το ανθρώπινο μέτρο (πάνω η οδός Αγίας Σοφίας στη δεκαετία του 1930, φωτό Γ. Λυκίδης)
Να έρθουμε στη μεταπολεμική Θεσσαλονίκη, στην οποία οι αρμόδιοι, με τη σύμπραξη των κατοίκων της, έδωσαν τη χαριστική βολή σ’ αυτό που λέμε ανθρώπινη πόλη και αρχιτεκτονική κληρονομιά. Το τέλος της πολεμικής δεκαετίας βρήκε τη Θεσσαλονίκη αποδεκατισμένη, με τεράστια ανεργία του πληθυσμού, με παντελή έλλειψη βιομηχανικής υποδομής και παραγωγής και με την έλευση δεκάδων χιλιάδων εσωτερικών προσφύγων που άρχισαν να χτίζουν αυθαίρετα παραπήγματα και σπίτια στους περιφερειακούς δήμους.
Η φυγή από την ύπαιθρο, ο ερχομός ανέργων και κυνηγημένων πολιτικά από την επαρχία δυνάμωσε και στη δεκαετία του 1950, προσθέτοντας ένα 25% στον υπάρχοντα πληθυσμό. Όμως η μεγάλη αύξηση εσωτερικών μεταναστών παρατηρήθηκε στη δεκαετία 1960-1970 μεγαλώνοντας τον πληθυσμό του πολεοδομικού συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης κατά 47%, χωρίς βέβαια να έχει προβλεφτεί η ανάλογη αστική υποδομή με δίκτυα, δρόμους, χώρους για σχολεία και πάρκα.
Για την αντιμετώπιση αυτής της πληθυσμιακής έκρηξης και της έντονης ζήτησης για στέγη, παρατηρήθηκε πρωτοφανής ανοικοδόμηση. Παράλληλα, για τη λύση του στεγαστικού προβλήματος, το κράτος προσπάθησε με την αναθέρμανση του τομέα της οικοδομής να αναθερμάνει και την τοπική οικονομία μειώνοντας συγχρόνως και την υψηλή ανεργία της πόλης. Έτσι αυτό που ήταν ο καπνός και οι καπνεργάτες στο μεσοπόλεμο, ο κύριος δηλαδή οικονομικός και εργασιακός κλάδος της πόλης, γίνεται στις τρεις μεταπολεμικές δεκαετίες ο τομέας της οικοδομής και η εργατική τάξη των οικοδόμων.
Το κράτος όμως δεν είχε ούτε στεγαστική πολιτική ούτε οικονομική πολιτική, κι ούτε βέβαια χρήματα, γι’ αυτό κατέφυγε στο ιδιωτικό κεφάλαιο, στην περίφημη και καταστρεπτική μέθοδο της αντιπαροχής. Τυχάρπαστοι εργολάβοι, ανάμεσα στους λίγους έμπειρους και συνεπείς, αναλάμβαναν την οικοδόμηση οικοπέδων καλύπτοντας πλήρως την δαπάνη της ανέγερσης και παρέχοντας έναν αριθμό διαμερισμάτων στους οικοπεδούχους χωρίς αυτοί να είναι υποχρεωμένοι να δώσουν ούτε μια δραχμή για την απόκτησή τους. Μέσα σ’ αυτήν τη λαίλαπα καταστρέφονται θαυμάσια νεοκλασικά σπίτια μόνο και μόνο για να μπουν στο γαϊτανάκι της αντιπαροχής.
Οι περισσότερες απ΄ αυτές τις οικοδομές, που δεν είχαν κλείσει το βιολογικό τους κύκλο στην αντοχή των υλικών, γκρεμίστηκαν για να χτιστούν από την αρχή ή προστέθηκαν στους τρεις και πέντε ορόφους άλλοι δύο και τρεις ακόμη όροφοι, τα διαβόητα «πανωσηκώματα» που κατέστρεψαν τις αναλογίες και την αισθητική των παλιών κτηρίων. Ανάμεσά τους ήταν και λαμπρά κτήρια της πόλης που κατεδαφίστηκαν, καθώς δεν είχε προβλεφτεί η θεσμική κατοχύρωσή τους και η σωτηρία τους. Τέτοιοι νόμοι χαρακτηρισμού αρχιτεκτονικών συνόλων θεσπίστηκαν πολύ αργότερα.
Για παράδειγμα, ο χαρακτηρισμός της Άνω Πόλης ως παραδοσιακού οικισμού έγινε μόλις το 1979 και ο χαρακτηρισμός ως ιστορικού τόπου και η διάσωση των Λαδάδικων έγινε μόλις στα τέλη της δεκαετίας του 1980. Τελικά, από τα παλιά σπίτια διασώθηκαν όσα είχαν κληρονομικές εμπλοκές ή ανήκαν σε δημόσιους φορείς και ιδρύματα. Ανάμεσά τους υπήρξαν κάποιοι μερακλήδες ιδιώτες που κράτησαν παρά την ισοπέδωση και την πίεση συμφερόντων τα ωραία ανθρώπινα σπίτια τους, τα σπίτια του μέτρου, που τα χαιρόμαστε και μεις ως συλλογικά δώρα του παρελθόντος στην εποχή μας.
Την ακατανόητη και τραγική κατεδάφιση των παλιών σπιτιών της Θεσσαλονίκης καταγράφει στο ποίημά του «Κατατρέχουν τη γραφικότητα» ο Ντίνος Χριστιανόπουλος. Το εμπνεύστηκε μάλιστα, όπως το καταθέτει ο ίδιος, όταν οι μπουλντόζες κατεδάφισαν το παλιό μακεδονικής αρχιτεκτονικής αρχοντικό του ποιητή Γιώργου Βαφόπουλου στην οδό Δημητρίου Πολιορκητού στην Ανω Πόλη.
Κατατρέχουν τη γραφικότητα
Ήρθαν κύριοι με τσάντες και μεζούρες,/μέτρησαν το οικόπεδο, άνοιξαν χαρτιά,/οι εργάτες έδιωξαν τα περιστέρια,/ ξήλωσαν το χαγιάτι, έριξαν το σπίτι,/σβήσαν ασβέστη μες στον κήπο,/ φέραν τσιμέντο, στήσαν σκαλωσιές –/θα χτίσουν κι άλλη πολυκατοικία.
Ρίχνουν τα ωραία σπίτια ένα ένα,/τα σπίτια που μας ανάστησαν από μικρά,/ με τα φαρδιά παράθυρα, τις ξύλινες σκάλες,/ με τα ψηλά νταβάνια, τις λάμπες στους τοίχους,/ τρόπαια λαϊκής αρχιτεκτονικής.
Κατατρέχουν τη γραφικότητα,/ τη διώχνουν διαρκώς στην πάνω πόλη,/ εκπνέει σαν προδομένη επανάσταση,/ σε λίγο δε θα υπάρχει ούτε στις καρτ-ποστάλ,/ ούτε στη μνήμη και την ψυχή των παιδιών μας.
Οι συνέπειες της πυκνής ανοικοδόμησης του ιστορικού πολεοδομικού κέντρου και των συνοικιών του, που έγινε με την υπερεκμετάλλευση κάθε ελεύθερου χώρου, φάνηκαν στους σεισμούς του 1978, όπου δεν βρίσκαμε ελεύθερο χώρο να σταθούμε. Από αισθητικής πλευράς, επιβλήθηκε ένας ενιαίος τύπος πολυκατοικίας, που δεν είχε καμιά σχέση με την αρχιτεκτονική πολυμορφία των πολυκατοικιών του μεσοπολέμου στη Θεσσαλονίκη.
Αυτήν την οδυνηρή διαδικασία της αρχιτεκτονικής αλλοίωσης και ιστορικής λήθης αποδίδει με λίγα λιτά και δραματικά λόγια ο συγγραφέας Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης: «Κανόνας το ρήμαγμα των αρχοντικών. Μορφές και χρήσεις, οι πιο παράδοξες, υποκαθιστούν την προτέραν αίγλην. Μόνο στα κάγκελα παραμένει το οικόσημο. Άσεμνα νεόκτιστα γεμίζουν την έκταση της αρχαίας βλάστησης».
Η επιχωμάτωση της νέας παραλίας
Η πιο μεγάλη, όμως, μεταμόρφωση της πόλης ήταν η επιχωμάτωση της ανατολικής παραλίας, από το ύψος της Ηλεκτρικής Εταιρίας ως το Ποσειδώνιο, που άρχισε στα μέσα της δεκαετίας του 1950 και ολοκληρώθηκε μετά από μια εικοσαετία. Εκατομμύρια τόνοι μπάζα από τις κατεδαφίσεις και τις εκσκαφές των οικοπέδων όπου χτίστηκαν πολυκατοικίες, μετέτρεψαν τη δαντελένια ανατολική ακτή του Θερμαϊκού, με τους όρμους, τα λιμανάκια, και τα θαλάσσια λουτρά σε μια ευθύγραμμη προκυμαία.
