Γράφει η Κωνσταντίνα Μανίκα
The Others (2001)
Στον κλασσικό αφηγηματικό κινηματογράφο είναι κοινή πρακτική οι ταινιές να ξεκινούν με πλάνα εδραίωσης του χώρου που μας συστήνουν το σκηνικό στο οποίο θα εξελιχθεί η ιστορία. Στις ταινίες τρόμου ωστόσο ο χώρος κατέχει ιδιαίτερη βαρύτητα καθώς θα αποτελέσει μάρτυρα των τραυματικών γεγονότων που θα εξελιχθούν ή και σε πολλές περιπτώσεις την ίδια την πηγή του τρόμου.
Dracula (1931)
Με τις πρώτες ταινίες τρόμου επηρεασμένες από την λογοτεχνία του φανταστικού του 18ου αιώνα, καθιερώθηκε το αρχέτυπο του στοιχιωμένου σπιτιού. Αρχέτυπο που χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα. Οι πρωταγωνιστές μεταφέρονται σε ένα εξωτικό και απομακρυσμένο περιβάλλον με χαρακτηριστικά γοτθικής αρχιτεκτονικής που κρύβουν μυστικά και κινδύνους. Οι κίνδυνοι αυτοί περιλαμβάνουν συνήθως στοιχεία του φανταστικού και μυθικά πλάσματα όπως βρικόλακες, φαντάσματα και πνεύματα. Στις αφηγήσεις αυτές η απειλή έρχεται από ένα πλάσμα εκτός της κοινότητας και εκτός του οικείου περιβάλλοντος των πρωταγωνιστών, αντανακλώντας τον φόβο προς το άγνωστο και διαφορετικό, το ανοίκειο. Κατά συνέπεια ο τρόμος δείχνει να απέχει από τον ρεαλιστικό χώρο του θεατή.
Rebecca (1940)
Halloween (1978)
Από την δεκαετία των 70s και μετά το σκηνικό του τρόμου τόσο κοινωνικά όσο και κινηματογραφικά μεταφέρεται στα προάστια. Όπως σημειώνει και ο Phillips καθώς η αμερικανική κουλτούρα άλλαξε, η σχέση της με τα ιδιαίτερα μοτίβα του φόβου και του τρόμου, άλλαξε επίσης. Η τέχνη άλλωστε αποτελεί αντανάκλαση έστω και παραμορφωμένη της ίδιας της κοινωνίας που την γεννά. Από την δεκαετία των 50s και μετά το αμερικανικό προαστιακό σπίτι με το γκαζόν και τον άσπρο φράχτη ως σήμα κατατεθέν του, εδραιώθηκε παγκοσμίως ως ένα εγγενώς αμερικανικό σύμβολο της αφθονίας της μεταπολεμικής περιόδου, του baby booming και της καταναλωτικής κουλτούρας της αστικής τάξης. Ένα σύμβολο που αποπνέει ασφάλεια και ευημερία. Το σπίτι τόσο κινηματογραφικά όσο και κοινωνικά αποτελεί προέκταση του εαυτού, ένα οικείο περιβάλλον και τον κύριο χώρο καθημερινής ιδιωτικής δράσης του χαρακτήρα. Ιδιαίτερα για την Αμερικανική κοινωνία το σπίτι φέρει εγγενείς συνειπωδηλώσεις της αμερικανικής κουλτούρας καθώς αποτελεί σύμβολο του Αμερικανικού Ονείρου. Όταν ο χώρος αυτός παραβιάζεται από μανιακούς δολοφόνους, κακοποιούς, ληστές, υπερφυσικά όντα όπως φαντάσματα και τέρατα ή εξωγήινους, βεβηλώνονται οι αξίες που συμβολίζει. Στις ταινίες τρόμου της πολυτάραχης και συγκρουσιακής Αμερική των 70s, λοιπόν, περιόδου εμφάνισης και ανόδου μεταξύ άλλων και των Serial Killers, ο χώρος του αμερικανικού προαστίου μετατρέπεται από πεδίο ασφάλειας σε αποδέκτη του τρόμου. Το σκηνικό του τρόμου από το φανταστικό πεδίο εισέρχεται πλέον σε μια καθημερινότητα με την οποία μπορεί να ταυτιστεί ο θεατής.
Amityville II: The Possession (1982)
Σύμφωνα με τον Φρόυντ το αλλόκοτο συνδέεται από την μία πλευρά με αυτό που είναι γνωστό και οικείο και από την άλλη με αυτό που είναι καταπιεσμένο και κρυμμένο. Κατά μία έννοια η εκφορά του φόβου είναι αυτή η μετατροπή του οικείου χώρου σε ανοίκειο. Το ίδιο το σπίτι ως σημειολογικός φορέας της ασφάλειας μετατρέπεται σε στοιχείο παγίδευσης όταν η απειλή εισβάλει σε αυτό. Τα σημεία αναφοράς παραμένουν τα ίδια, αυτό που αλλάζει όμως είναι οπτική, η ανάγνωση του χώρου από τους χαρακτήρες και την ίδια η αφήγηση που το μετατρέπει από πεδίο ασφάλειας σε πεδίο εγκλεισμού, από οικείο σε ανοίκειο.
Straw Dogs (1971)
Καθώς η καταπάτηση του ιδιωτικού προσωπικού χώρου έγινε κλισέ, οι αφηγήσεις τρόμου μεταφέρθηκαν σε διαφορετικά περιβάλλοντα όπως ξενοδοχεία, motel, hostel και παραθεριστικά διαμερίσματα. Για άλλη μία φορά χάνεται η αίσθηση της ασφάλειας. Όπως αναφέρει ο Bernice Murphy χώροι προορισμένοι για να παρέχουν φιλοξενεία και καταφύγιο μετατρέπονται σε χώρους βίας και βασανιστηρίων. Η απειλή κατά κύριο λόγο παραμένει εξωτερική και προσωποποιείται σε κακοποιά ή παραφυσικά στοιχεία που έρχονται να διαταράξουν την ασφάλεια του ατόμου σωματική ή και ψυχολογική.
The Shining (1980)
Misery (1990)
Σταδιακά αναδύεται και μια άλλη πηγή τρόμου που συμβολίζεται και αντικατοπτρίζεται στον χώρο αλλά προέρχεται από τους ίδιους τους πρωταγωνιστές. Τώρα η απειλή δεν είναι μια εξωτερική εισβολή, αντίθετα η πηγή του κακού είναι αμιγώς εσωτερική και έρχεται να διαταράξει τις ισορροπίες του ατόμου, της οικογένειας ή της ομάδας όταν εξωτερικεύεται από το άτομο με πράξεις βίας. Ο δράστης μπορεί να είναι από οικείο πρόσωπο, ένα άτομο εντός της ομάδας ή της οικογένειας μέχρι και ο ίδιος ο πρωταγωνιστής. Είτε η πηγή της βίας αποδίδεται αφηγηματικά σε παραφυσικά στοιχεία όπως κάποιο πνεύμα ή δαίμονα που στοιχειώνει το άτομο και ελέγχει τις πράξεις του, είτε σε εγγενώς παραβατικά στοιχεία της προσωπικότητας του δράστη η οποία αποκαλύπτεται κατά την εξέλιξη της ιστορίας, παρατηρείται μια στροφή στον ψυχολογικό τρόμο. Ο χώρος εδώ γίνεται το πεδίο στο οποίο αυτός ο τρόμος εκφράζεται σκηνικά. Σύμφωνα με την Marilyn Chandler, το σπίτι λειτουργεί ως υλική αναπαράσταση της ψυχοσύνθεσης του πρωταγωνιστή. Πρωταγωνιστικό ρόλο στις ταινίες τρόμου παίζουν τα δύο άκρα του σπιτιού, το υπόγειο και η σοφίτα, με το υπόγειο να συμβολίζει το υποσυνείδητο. Ο Gaston Bachelard διαχωρίζει το υπόγειο ως μια πρωταρχικά σκοτεινή οντότητα του σπιτιού, έναν τόπο θαμμένης τρέλας και περιτοιχισμένης τραγωδίας, ενώ οι φόβοι της σοφίτας είναι πιο εύκολο να εκλογικευτούν.
Hereditary (2018)
Ανεξάρτητα από την επιλογή του χώρου στον οποίο εκτυλίσσεται η δράση, αυτός αποκτά αφηγηματική λειτουργία μέσω του τρόπου αναπαράστασής του. Βασικά χαρακτηριστικά των ταινιών τρόμου είναι η ατμόσφαιρα και η αγωνία. Σύμφωνα με τον Robert Spandoni, οι ταινίες τρόμου είναι ατμοσφαιρικές σε σύγκριση με ταινίες άλλων ειδών. Ο Spandoni συνδέει την ατμόσφαιρα με τον χώρο καθώς αυτός είναι που περικλίει την ατμόσφαιρα της αφήγησης, είτε μιλάμε για τον χώρο του κάδρου –και τις πληροφορίες που θα επιλέξουμε να συμπεριλάβουμε ή να αποκλείσουμε από αυτόν– είτε για τον σκηνικό. Ο τρόπος κινηματογράφησης του χώρου, τα πλάνα, οι γωνίες λήψης και ο φωτισμός, μπορεί συχνά να προκαλέσει αγωνία. Πάνω στον χώρο αποτυπώνεται η απειλή που πλησιάζει, είτε οπτικά: μία σκιά στον τοίχο, τοίχοι και έπιπλα που σείονται, δηλώνοντας μία μεταφυσική παρουσία ή ακόμα και το ίδιο το σπίτι που επιτείθεται, είτε ηχητικά: βήματα που ακούγονται πάνω στο ξύλινο πάτωμα που τρίζει, πόρτες που ανοίγουν ή κλείνουν απότομα. Ακόμα και ο ίδιος ο κενός χώρος μπορεί να δημιουργήσει την αίσθηση της αγωνίας μέσω του μοντάζ. Ένα πλάνο με διάρκεια λίγο μεγαλύτερη από τον ρυθμό εναλλαγής πλάνων μέχρι τώρα στην ταινία δημιουργεί την αίσθηση ότι κάτι θα συμβεί και ενεργοποιεί τις αισθήσεις μας. Το βλέμμα μας σκανάρει το κάδρο για αυτό το παράταιρο στοιχείο εντός του, τα αυτιά μας περιμένουν τον ήχο που θα συμβολίσει μια επικίνδυνη παρουσία. Αυτή η ενεργοποίηση της προσοχής μας που προκύπτει από την εξοικείωση με την κινηματογραφική γλώσσα και τους κανόνες της δημιουργεί την αίσθηση ανησυχίας που κλιμακώνεται και χτίζει το συναίσθημα της αγωνίας. Σε κάθε περίπτωση αυτές οι δύο εκφάνσεις του χώρου, ο σκηνικός και ο χώρος του κάδρου, συνδέονται και συντελούν το πεδίο ανάπτυξης της ιστορίας και της εμπειρίας μας ως θεατές.
The Babadook (2014)
Η ιδιαίτερη σημασία που φέρει ο χώρος στις ταινίες τρόμου γίνεται εμφανής, σε βαθμό που θα μπορούσαμε να πούμε πως λειτουργεί σαν επιπλέον χαρακτήρας που συμμετέχει ή προκαλεί αν όχι δράση σίγουρα το συναίσθημα. Ως άμεση και σαφής αναφορά της αφηγηματικής υπόστασης τους χώρου στις ταινίες τρόμου λειτουργούν και τα ίδια τα poster των ταινιών. Το μοτίβο του χώρου ως σταθερό στοιχείο που περιέχεται στις αφίσες ταινιών τρόμου, αναδεικνύει την κυρίαρχη αφηγηματική του θέση για το είδος.
Βιβλιογραφία:
Bachelard, Gaston (1994),The Poetics of Space, Boston, Massachusetts: Beacon Press. 19-56
Chandler, R Marilyn (1991), Duelling in the Text: Houses in American Fiction, Berkley: University of California Press. 3-10
Freud, Sigmund (2003), The Uncanny, McLintoc, David (trans), New York: Penguin. 75
Murphy, M. Bernice (2004), The Highway Horror Film, Dublin: Palgrave MacMillan. 151
Philips, R Kendall (2012), Dark Directions: Romero, Craven, Carpenter, and the Modern Horror Film, Carbondale, Illinois: Southern Illinois University Press. 14.
Spandoni, Robert (2017), Carl Dryer’s Corpse: Horror Film and Atmosphere, Benshoff, M. Harry (edit), A companion to the Horror Film, Hoboken, New Jersey: John Wiler and Sons. 151
*Το άρθρο είναι βασισμένο σε εργασία εξαμήνου για το μάθημα Ιστορία Κινηματογράφου και Τηλεόρασης, Διδάσκουσα: Μπέτυ Κακλαμανίδου, Τμήμα Κινηματογράφου, Σχολή Καλών Τενχών ΑΠΘ, Σεπτέμβριος 2018
