γράφει ο Γιώργος Δημητρόπουλος
Σκηνοθεσία: Τζόναθαν Γκλείζερ
Διάρκεια: 105’
Με τους: Κρίστιαν Φρίντελ, Σάντρα Χιούλερ
Μια περιχαρής, πολυμελής οικογένεια βιώνει μερικές στιγμές χαλάρωσης και ξεγνοιασιάς πλάι στην κοίτη ενός ποταμού ενώ τους περιβάλλει η απόλυτη ομορφιά της φύσης. Στιγμές αργότερα, η οικογένεια θα αναχωρήσει για το παραμυθένιο σπιτικό της, εκεί όπου ο πατέρας θα ετοιμαστεί για μια ακόμα ημέρα στη δουλειά. Μόνο που ο πατέρας ονομάζεται Ρούντολφ Ες και το σπίτι του χωρίζεται με έναν φράχτη από το στρατόπεδο συγκέντρωσης που διοικεί, το μέρος που πήγασε την απόλυτη στιγμή κτηνωδίας στην ανθρώπινη ιστορία, το Άουσβιτς.
Αυτό που μόλις σου περιέγραψα είναι η εναρκτήρια σεκάνς της, κατά πολλούς καλύτερης ταινίας της χρονιάς ή/και δεκαετίας. Βαρυσήμαντη δήλωση ομολογουμένως και παρότι με εκπλήσσει κάθε φορά με τον ίδιο τρόπο η παρορμητικότητα και ο ενθουσιασμός του κοινού, όταν στέκεται απέναντι σε δημιουργίες όπως η Ζώνη του Ενδιαφέροντος, προσπαθώ να είμαι λίγο επιφυλακτικός απέναντι στις προσδοκίες που υψώνουν τον κινηματογραφικό πήχη. Εδώ όμως ο Τζόναθαν Γκλέιζερ δημιούργησε κάτι αληθινά μοναδικό.
Είναι ριψοκίνδυνο στοίχημα να επιχειρείς να αφαιρέσεις από την φρικαλεότερη στιγμή της ανθρώπινης ιστορίας, όλο τον πόνο και το δράμα που βίωσαν εκατοντάδες χιλιάδες αθώοι. Γίνεται ακόμα πιο σπουδαίο το επίτευγμα όμως όταν δεν επιτρέπεται χώρος για την παραμικρή έκπτωση στην μετάδοση του γενικότερου μηνύματος που δεν είναι άλλο από μια απόπειρα αφομοίωσης του μεγέθους της φρίκης στο Άουσβιτς. Η Ζώνη του Ενδιαφέροντος ακολουθεί την οικογενειακή ζωή του Ρούντολφ Ες(τον υποδύεται ο Κρίστιαν Φρίντελ σε μια ερμηνεία που καλά θα κάνεις να πάρεις στα σοβαρά) και της συζύγου του Χέντβιγκ(με ερμηνεία της απίθανης Σάντρα Χιούλερ σε δεύτερο σερί καταπληκτικό ρόλο έπειτα από την Ανατομία μιας Πτώσης) στο πολυτελές και ονειρικό σπιτικό τους που φωλιάζει πλάι στο στρατόπεδο συγκέντρωσης, ένας όρος που χρησιμοποιήθηκε κατ’ ευφημισμόν από τους Ναζί όπως ακριβώς και το “Ζώνη Ενδιαφέροντος”, εννοώντας την περιοχή περιμετρικά του στρατοπέδου. Η κάμερα του Γκλέιζερ άλλοτε στατική τρυπώνει ανάμεσα στον τέλειο κήπο, με τα δεκάδες διαφορετικά είδη λουλουδιών και λαχανικών, την πισίνα και τα φρεσκοπλυμένα ρούχα, κοντοστέκεται να καταγράψει τα παιχνίδια των παιδιών που έχουν ρητή εντολή απαγόρευσης να μην ρίχνουν ούτε βλέμμα στην απέναντι πλευρά του φράχτη και άλλοτε περιμετρικά πετάει για λίγο πάνω από το άρτια πολεοδομημένο συγκρότημα κτιριακών εγκαταστάσεων του Άουσβιτς και έπειτα ξανατρυπώνει στη σύσκεψη ανάμεσα στον Ρούντολφ και τους αρχιτέκτονες του τερατουργήματος του για να σου δείξει ότι η κτηνωδία για αυτούς δεν ήταν παρά μια ακόμα ημέρα μεθοδικής δουλειάς. Αρκεί να αφαιρέσει κανείς τη στολή από τον Ρούντολφ και να γίνει μάρτυρας της ψυχρότητας με την οποία αντιμετωπίζει την καθημερινότητα του. Όλα στην εντέλεια. Ασφαλέστατα και όλα αυτά αποτελούν απλά μια επίφαση καθώς μπορεί το πόνημα του Γκλέιζερ να στερείται συμβατικότητας στην αφήγηση που στον αντίποδα διαθέτουν άλλα μεγάλα φιλμ για το Ολοκαύτωμα (Πιανίστας, Λίστα του Σίντλερ) όμως πετυχαίνει να σοκάρει εξίσου και ενδεχομένως παραπάνω από προγενέστερες δημιουργίες. Η στατικότητα της κάμερας μετατρέπει την ταινία σε μια μελέτη συμπεριφορών, με το βάρος να πέφτει δικαιωματικά στους Φρίντελ και Χιούλερ να προσπαθούν να παρουσιάσουν την όποια ανθρώπινη πλευρά δύο ανθρωπόμορφων κτήνων. Αυτή η συναισθηματική κενότητα τους καθιστά εντελώς μη ανθρώπινους.
Τα τεχνικά επιτεύγματα της ταινίας όμως δεν αρκούνται στον χειρισμό της κάμερας με την οποία καταγράφεται η ψυχρότητα των Ες να πράττουν σαν απλοί καθημερινοί άνθρωποι. Μεγάλη βάση έχει δοθεί και στο σχεδιασμό του soundtrack με αλλεπάλληλες στιγμές μίξης ήχων που σηματοδοτούν κάτι παντελώς διαφορετικό στη μία και την άλλη πλευρά του φράχτη. Το κλαψούρισμα ενός μωρού και οι κραυγές αγωνίας των Εβραίων κρατουμένων, ο ήχος από τις ράγες ενός ακόμα τρένου που καταφτάνει γεμάτο σκλαβωμένες αθώες ψυχές σε αντιπαραβολή με ένα πακέτο στο κατώφλι των Ες γεμάτο μεταχειρισμένα ρούχα που ευκόλως αντιλαμβάνεσαι που άνηκαν. Πάντα όμως όλοι οι ήχοι φυσιολογικοί εκτός από τις στιγμές που τα ζεστά χρώματα του σπιτικού των Ες δίνουν τη θέση τους στο παγωμένο ασπρόμαυρο της θερμοκάμερας που απεικονίζει ένα νεαρό κορίτσι να αφήνει κρυφά μήλα για τους Εβραίους που θα πιάσουν δουλειά το επόμενο πρωί υλοποιώντας τα σχέδια του Χες για τα καλοδουλεμένα κρεματόρια που οραματίζεται. Εκεί η μουσική γίνεται επιθετική και απόκοσμη σαν να σου λέει πως εδώ βρισκόμαστε εκτός της Ζώνης του Ενδιαφέροντος, μάρτυρες σε κάτι που εχθρεύεται τον Χες και τον κλινικό κυνισμό του.
Ο ίδιος ο Γκλέιζερ για την ταινία του έχει δηλώσει πως την δημιούργησε για να προσπαθήσει να ενισχύσει την εγγύτητα των ανθρώπων απέναντι σε αυτά τα γεγονότα που νομίζουμε πως ανήκουν στο παρελθόν.Για τον ίδιο, αυτό δεν ανήκει ποτέ στο παρελθόν, και υπάρχει πάντα ο φόβος και η συνειδητοποίηση ότι αυτά τα πράγματα είναι σε άνοδο και πάλι με την ανάπτυξη του δεξιού λαϊκισμού παντού. “Ο δρόμος που πήραν τόσοι πολλοί άνθρωποι είναι λίγα βήματα μακριά. Είναι πάντα λίγα βήματα μακριά”, είναι τα ακριβή λόγια του. Αυτό είναι και το βασικό μήνυμα της ταινίας που ξεπερνά την αιώνια τάση των δημιουργών να κοιτούν το δέντρο και όχι το δάσος. Υπάρχει ο άθλος της οπτικής απόδοσης να εφαρμοστεί με συνέπεια, ακρίβεια και σεβασμό απέναντι σε όσους τυραννήθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Υπάρχουν όμως και ελάχιστα κινηματογραφικά δοκιμία, ένα εκ των οποίων είναι και τούτο το φιλμ, που κάνουν το βήμα παραπάνω και μεταφέρουν τον όλεθρο φιλτραρισμένο από τις στάχτες που ξέρναγαν τα κρεματόρια. Ενδεικτικά στο ίδιο και ίσως ακόμα πιο σοκαριστικό επίπεδο συμβαίνει στον Γιο του Σαούλ του Ούγγρου Λάζλο Νέμες, μια ταινία που δεν μπορώ να σου τονίσω με λόγια πόσο πολύ πρέπει να δεις.
Μεγαλώσαμε (κινηματογραφικά) με το σχεδόν κοινότυπο μοτίβο πως μια ταινία για ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης θεωρείται επιτυχημένη μόνο αν καταφέρει να μας αφήσει τσακισμένους μετά την προβολή της, μόνο αν μας αναγκάσει να την σκεφτόμαστε για μέρες ακόμα και να αναπαράγει το μυαλό μας μια αδιάλειπτη λούπα των φρικώδων αναπαραστάσεων των πράξεων των Ναζί. Ο πυρήνας του ζητήματος με αυτή τη θεματολογια όμως έγκειται στο τι συμβαίνει όταν αυτό το σοκ αρχίσει να ξεφουσκώνει. Το Άουσβιτς δεν αποτελεί ένα συγκινησιακό κειμήλιο σκονισμένο στο χρονοντούλαπο της μνήμης, ούτε υπάρχει για να φορτίζει συναισθηματικά τους επισκέπτες του επιβλητικού μουσείου του 70 και πλέον χρόνια μετά την τέλεση των εγκλημάτων πολέμου. Το υπόβαθρο της Ζώνης του Ενδιαφέροντος στέκεται, όχι και τόσο φιλοσοφικά όσο του προσάπτει μια μερίδα θεατών(και αυτό δε το γράφω με αρνητική χροιά), σαν υπενθύμιση πως ένα ολόκληρο έθνος κάποτε κανονικοποίησε τη φρίκη που λάμβανε χώρα μια πόρτα μακριά. Η τελευταία σεκάνς με τις ολοένα σκοτεινότερες σκάλες που κατηφορίζει ο Ες δηλώνει ακριβώς αυτό. Ένα ολόκληρο έθνος συνοψισμένο σε έναν από τους βασικότερους ενορχηστρωτές του τρόμου που κατρακυλά ασταμάτητα προς το απόλυτο σκοτάδι. Ένας λαός που άφησε την κτηνωδία των θυμάτων που εισήλθαν στους θαλάμους εξόντωσης α εισβάλλει σε κάθε έκφανση της ζωής τους, επιτρέποντας εν τέλει αυτό το αίσθημα τρόμου να αποκτήσει σάρκα και οστά, να κανονικοποιηθεί και να συνεχίσει να θέτει ολόκληρη την ανθρωπότητα σε μια πάλη αφομοίωσης του 7 δεκαετίες μετά.
Ο Χες συνεχίζει να κατηφορίζει τις σκάλες και να προχωρά κάνοντας εμετό όπως ακριβώς προχώρησε και η Ιστορία και με τη βίαιη αίσθηση αποβολής που προσδίδεται στον εμετό, έπραξε ανάλογα για τις θηριωδίες των Ναζί. Οι θάλαμοι εξόντωσης έγιναν βιτρίνες έκθεσης των υπαρχόντων των νεκρών, το Άουσβιτς το φροντίζουν πια συνεργεία καθαρισμού για να περπατούν στα καθαρά κρεματόρια πια επισκέπτες από όλο τον κόσμο και να εκφράζουν την αποστροφή τους με λόγια ή συναισθήματα και η ζωή θα συνεχίσει να προχωρά. Αυτό εκφράζεται στηβ απότομη αλλαγή εποχής στο φιναλε και αυτό μένει ως επίγευση. Η κόλαση επί Γης συνέβη και ενώ η ανθρωπότητα ακόμα προσπαθεί να μεταβολίσει αυτή τη φρικαλέα κληρονομιά, οι οπαδοί της φρίκης προχωρούν άλλοτε σιωπηρά και άλλοτε με θράσος πατούν πάνω στην κανονικοποιήση της να την οδηγήσουν σε νεα δόξα.
