Η Απεικόνιση των Εθνών
στον Κινηματογράφο
Μέρος Πρώτο: Πως Σταμάτησα
να Ανησυχώ και Έμαθα να Αγαπώ την Σούπα.
Όταν η 7η τέχνη τεμπελιάζει, προς την δυστυχία κάθε
σκηνοθέτη και την απάθεια κάθε παραγωγού, αυτό το ένα από τα χίλια κομμάτια στο
οποίο θα επιλέξει να αφεθεί, αυτό θα είναι καρμικά εκείνο το οποίο θα ξεχωρίσει
στο τέλος περισσότερο. Τα λάθη και η εξάντληση στην τελειοποίηση ενός τόσο
πολύπλοκου μέσου φυσικά είναι θεμιτά. Τι γίνεται όμως όταν η τεμπελιά γίνεται
επιλογή και μάλιστα επαναλαμβάνεται διαρκώς σε σημείο να καθιερώνεται έμμεσα ως
δικαίωμα;
Ας μιλήσουμε λίγο για το Hollywood και την ιδιαίτερη αγάπη του προς οτιδήποτε εξωτικό. Από
τον Ταρζάν μέχρι τον Λόρενς της Αραβίας, τα βάθη της Ανατολής, της Ασίας και
της Μεσογείου πάντα ήταν ένα θέμα που έβρισκε τον εμπορικότερο κινηματογράφο
στον κόσμο ενθουσιασμένο και δεν είναι να απορεί κανείς γιατί. Το καλύτερο
παράδειγμα που μπορώ να φέρω επ' αυτού είναι μία από τις αγαπημένες μου ταινίες
και κατά κοινή ομολογία, από τις σοβαρότερες απόπειρες πάνω στην αναπαράσταση
του εξωτικού τοπίου: το “Πέρα από την Αφρική”, το οποίο όταν ρώτησα μία γυναίκα
από την Αφρική, πως της φάνηκε, η απάντηση της πολύ εύστοχα ήταν: “Οι
φαντασιώσεις ενός λευκού”.
Και εδώ ξεκινάει το πρόβλημα: όταν “οι φαντασιώσεις ενός
λευκού” γίνονται αντιπροσωπευτικές για έναν λαό και ακόμα χειρότερα, όταν ο
ίδιος αυτός ο λαός, αρχίζει να τις πιστεύει, διότι όπως είπαμε, πρόκειται για
τον εμπορικότερο κινηματογράφο στον κόσμο, οπότε κάτι θα ξέρει.
Όταν το καλοσκέφτεται κανείς οι πλέον θεωρούμενες
ρατσιστικές αναπαραστάσεις των ιθαγενών στον Ταρζάν του 1967- για την
χοντροκοπιά και τα στερεότυπα τους- δεν διαφέρουν αλήθεια τόσο πολύ από
οποιαδήποτε άλλη “εξωτική” αναπαράσταση έθνους- (στην οποία κατηγορία πέφτουμε
και εμείς) μέχρι ακόμα και σήμερα. Λατινική Αμερική, Ασία, Ρωσία, Αφρική όλες
χώρες-θύματα αυτής της γενικώς αποδεκτής τεμπελιάς στην έρευνα για μία πιο
ρεαλιστική προσέγγιση.
Συνήθως η διαδικασία αναπαράστασης είναι η δεδομένη: βαριά
προφορά, συχνά δεν έχει σημασία ποιανού λαού είναι, ελαφρώς διαφορετικό χρώμα
δέρματος, “περίεργα ήθη”, “περίεργες θρησκείες”, ένα ιδεώδες που έχει την ίδια
επαφή με τις έννοιες της Δημοκρατίας και της λογικής όσο οι ιθαγενείς με τα
καθρεφτάκια του Κολόμβου, ταμπεραμέντο και φυσικά στην καλύτερη περίπτωση μία
αρχαία βαθιά σοφία αιώνων που συμπυκνώνεται μονολεκτικά στο τέλος πριν την
αποκάλυψη. Όταν μιλάμε για την αρχαιότητα δε, το αποτέλεσμα είναι
φαντασμαγορικό.
Τα στερεότυπα δεν είναι κάτι κακό, ούτε καλό. Υπάρχουν για
έναν λόγο και συνήθως έχουν αντίκρισμα αν αξιοποιούνται με μέτρο. Επειδή μιλάμε
όμως για κινηματογράφο και όχι για ανέκδοτο, καλό είναι να δείχνουμε ότι το
κάθε έθνος έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά από το άλλο αντί να παρουσιάζουμε
διαρκώς δύο πραγματικότητες, αυτήν της πρωταγωνίστριας δύσης, έναντι ενός
πολυπολιτισμικού μείγματος άνευ ονομασίας, το οποίο φυσικά είναι αρκετά μακριά
από εμάς για να το θεωρήσουμε ποτέ πραγματικά ισάξιο για να κάνει διάλογο.
Σαφώς εδώ η αρθρογράφος αναγνωρίζει τις δραματικές-
καλλιτεχνικές ελευθερίες που είναι δικαιωματικές και ενίοτε απαραίτητες για να
κορυφωθεί το δράμα, όπως επίσης αναγνωρίζει πως όπως και να' χει μιλάμε για “entertainment”, το οποίο
είναι όντως απολαυστικό.
Υπάρχει βέβαια ένα μεγάλο αλλά εδώ που παραλείπεται. Το
γεγονός ότι, θέλοντας και μη, ο κινηματογράφος, όπως το θέατρο και η τηλεόραση
αποτελεί ένα μέσω παιδαγωγικό, όχι μόνο διότι καλλιεργεί αλλά διότι παρέχει
πληροφορίες. Αν τον θεατή αυτές οι πληροφορίες δεν τον αφορούν άμεσα ούτως ώστε
να διεκδικήσει ερείσματα για να τις καλλιεργήσει, αυτές θα μείνουν να του
δημιουργήσουν μία συγκεκριμένη εικόνα. Συνεπώς, στην καλύτερη περίπτωση, όπως
εγώ όταν θα σκέφτομαι την Αφρική θα πηγαίνει το μυαλό μου στον Robert Redford να πετάει πάνω
από την έρημο, έτσι ένας Αμερικάνος όταν θα σκέφτεται την Ρωσία θα σκέφτεται
έναν Σοβιετικό με κακή προφορά και ένα πολυβόλο στο χέρι. Στην χειρότερη
περίπτωση όταν θα μιλάμε για ελληνική μυθολογία θα μας έρχεται στο νου ο
Ηρακλής της Disney πριν
από οτιδήποτε άλλο.
Φυσικά όλα αυτά είναι επιλογές και εκεί ποντάρει το Hollywood, ότι “μπορούμε να
δείξουμε ο,τι θέλουμε διότι όλα είναι υποκειμενικά και όποιος επιθυμεί ανοίγει
ένα βιβλίο και διαβάζει την αλήθεια”. Έχουν δίκιο, το πρόβλημα όμως είναι ότι,
εν τέλη δεν είναι η ελευθερία της έκφρασης που μπαίνει στη μέση, αλλά η
συνείδηση πως στο Hollywood κανείς
δεν έχει δικαίωμα να θιχτεί για την δυσμορφία που επιβάλλεται στην κουλτούρα
του, διότι το Hollywood του
έκανε την τιμή να ασχοληθεί μαζί του. Συνεπώς έχουμε την Αμερική και όλο τον
υπόλοιπο ανιστόρητο κόσμο να πιστεύει πως όντως οι Ιάπωνες βομβάρδισαν πολίτες
και νοσοκομεία στο Pearl
Harbor και πως φυσικά η ρίψη ατομικής βόμβας επί δύο αποτελούσε μία
λογική “άμυνα” διότι ο Michael
Bay ανέλαβε να ξαναγράψει την ιστορία, διότι μπορεί. Έτσι λοιπόν
δημιουργούνται εικόνεςπου οδηγούν
σε εντυπώσεις, συνειδήσεις και εν τέλη ορισμοί για το πως είναι ένας λαός ή πως
θα έπρεπε να είναι.
Για να επιστρέψουμε όμως στο θέμα μας, ο προβληματισμός του
άρθρου δεν είναι απλά η συνειδητή διαστρέβλωση των στοιχείων, διότι για αυτήν
τουλάχιστον υπάρχουν πολιτικές και καλλιτεχνικές αιτίες, οι οποίες μπορούν να
αναλυθούν και να αντιμετωπιστούν συγκεκριμένα σε άλλο άρθρο. Το πρόβλημα
ξεκινάει όταν ο Rob Marshal αποφασίζει
να κάνει το “Nine”-φόρο
τιμής στο 8/5 του Φελίνι και νιώθει πως βάζοντας την Fergie σε ασπρόμαυρο φόντο, το
καταφέρνει. Είναι το πόσο εύκολα μας φαίνονται τα πράγματα στην δημιουργική
διαδικασία (δηλαδή πριν αντιμετωπίσουμε τα προβλήματα της πρακτικής), πριν
φτάσουμε στο πολιτικό σκέλος, όταν αντικρίζουμε κάτι καινούργιο και μυστήριο,
κάτι πραγματικά τρισδιάστατο που αντιμετωπίζοντας το σοβαρά μπορεί να
απογειώσει το έργο μας.
Φυσικά υπάρχουν επιτυχημένες απόπειρες απεικόνισης αυτού του
μυστηρίου εντός και εκτός Hollywood,
συνήθως με την βοήθεια και συμμετοχή των ντόπιων πληθυσμών. Η τηλεόραση
βέβαια έχει αρκετό δρόμο μπροστά της.
Αυτό που κάνει βέβαια την μεγαλύτερη εντύπωση είναι όταν την
τυποποίηση της ταυτότητας ενός λαού δεν την εφαρμόζουν μόνο όσοι δεν έχουν ιδέα
για τι πράγμα μιλάνε, αλλά και ο κινηματογράφος του λαού του ιδίου. Για αυτό
όμως θα μιλήσουμε στο δεύτερο μέρος.
