Σαν σήμερα συμπληρώνονται 88 χρόνια από την αυτοκτονία του κυριότερου εκπροσώπου της νεοσυμβολιστικής ποίησης του Μεσοπολέμου.
Ο Κώστας Καρυωτάκης δημιουργία με τα κείμενά του μια «μυθολογία» γύρω από την persona και την επισφράγισε με την πράξη αυτοχειρίας του, πραγματώνοντας ο ίδιος την προτροπή προς τους ομότεχνούς του:
Κάνε τον πόνο σου άρπα.
Και δρόσισε τα χείλη
Στα χείλη της πληγής σου.
Ένα πρωί, ένα δείλι,
Κάνε τον πόνο σου άρπα
Και γέλασε και σβήσου.
(«Ευγένεια»)
Παρά τη σφοδρή αμφισβήτηση που εξαπολύθηκε από συντηρητικούς κύκλους (Δημαράς, Θεοτοκάς, Καραντώνης, Ρώτας) ή και από Μαρξιστές κριτικούς (Αυγέρης), το πνεύμα του Καρυωτάκη άντεξε στο χρόνο, ακόμα κι αν δεν είχε καρποφορήσει καμία προσπάθεια για έκδοση των απάντων του μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του '60. Ο «ηγησιακός», όπως τον χαρακτήρισε λανθασμένα ο Τίμος Μαλάνος (παρομοιάζοντάς τον με τον αρχαίο Έλληνα φιλόσοφο Ηγησία τον Πεισιθάνατο, η θεωρία του οποίου ωθούσε τους οπαδούς του στην αυτοκτονία), ήρθε στη ζωή τον Οκτώβριο του 1896 στην Τρίπολη από μία μεσοαστική και πολιτικά συντηρητική οικογένεια. Σπούδασε Νομική στην Αθήνα, αλλά λόγω έλλειψης πελατείας στράφηκε στη δημοσιοϋπαλληλία. Πέραν της ποιητικής του δραστηριότητας, έγινε συνέταιρος του Άγη Λεβέντη στην έκδοση του σατιρικού περιοδικού «Η Γάμπα», η λειτουργία του ανεστάλη από την αστυνομία μετά την κυκλοφορία του έκτου τεύχους. Παράλληλα, επιχείρησε ανεπιτυχώς να ανεβάσει στο θέατρο την επιθεώρηση που έγραψε με τίτλο «Πελ-Μελ». Το 1922 γνώρισε τη Μαρία Πολυδούρη, με τη σχέση τους όμως να μην έχει αίσιο τέλος.
Οι δεκαεπτά συνεχείς μεταθέσεις σε διάστημα δέκα περίπου ετών, η καθημερινή ρουτίνα, η σύφιλη από την οποία έπασχε, οι ερωτικές του απογοητεύσεις, η σύγκρουσή του με τον υπουργό Υγείας, Κύρκο, καθώς και ο στιγματισμός του για τη συνδικαλιστική του δράση συνέβαλλαν στην απόφασή του να δώσει τέλος στη ζωή του με μία σφαίρα στην καρδιά κι ενώ προηγουμένως επιχείρησε, δίχως αποτέλεσμα, να αυτοκτονήσει πέφτοντας στη θάλασσα. Άφησε, μάλιστα, μια επιστολή, στην οποία εξηγεί με λογοτεχνικό ύφος τους λόγους που τον οδήγησαν στο «Μηδέν». Η ζωή του, τα ποιήματά του και πολύ περισσότερο ο θάνατός του συγκίνησαν πρωτίστως τη νεολαία. Τα επόμενα δημιουργήθηκε το κίνημα του «καρυωτακισμού» που είχε βραχύ χρόνο ζωής, αλλά αναζωπυρώθηκε τη δεκαετία του '70.
Η ποιητική του εξέλιξη ήταν σταδιακά ανοδική. Τα αδιάφορα φυσιολατρικά και ερωτικά ποιήματα των νεανικών του χρόνων διαδέχθηκε η πρώτη του συλλογή με τίτλο Ο Πόνος του Ανθρώπου και των Πραγμάτων, όπου για πρώτη φορά κυριαρχεί η μελαγχολία του:
Μαυροντυμένοι απόψε, φίλοι ωχροί,
ελάτε στο δικό μου περιβόλι,
μ' έναν παλμό το βράδυ το βαρύ
για ναν το ζήσουμ' όλοι.
Τ' αστέρια τρεμουλιάζουνε καθώς
το μάτι ανοιγοκλείνει προτού δακρύσει.
Ο κόσμος τω δεντρώνε ρέβει ορθός.
Κλαίει παρακάτου η βρύση.
(«Gala»)
Δύο χρόνια αργότερα ακολουθούν τα «Νηπενθή», τα οποία φανερώνουν την παραίτηση του συγγραφικού υποκειμένου από τη ζωή:
Με αδιάφορο το μέτωπο και πράο,
τα δείλια, τις αυγές θα χαιρετάω.
Δέντρο θα στέκομαι, όμοιαν να κοιτάζω
τη θύελλαν ή τον ουρανό γαλάζο.
Είναι ζωή, θα λέω, το φέρετρο όπου
λύπη, χαρά τελειώνουνε του ανθρώπου.
(«Δέντρο»)
Ο Καρυωτάκης απορρίπτει το σύγχρονο πολιτισμό, την αστική ζωή, ενώ θεωρεί τη φύση βάλσαμο για την ψύχη και την ποίηση «το καταφύγιο που φθονούμε» («Κιθάρες»). Το 1927 ολοκληρώνει κι εκδίδει την τελευταία συλλογή ποιημάτων του που τιτλοφορείται «Ελεγεία και Σάτιρες»:
Λευτεριά, Λευτεριά σχίζει, δαγκάνει
τους ουρανούς το στέμμα σου. Το φως σου,
χωρίς να καίει, τυφλώνει το λαό σου.
Πεταλούδες χρυσές οι Αμερικάνοι,
λογαριάζουν, πόσα δολάρια κάνει
σήμερα το υπερούσιο μέταλλό σου.
(«Στο άγαλμα της ελευθερίας που φωτίζει τον κόσμο»)
Η εργογραφική του σταδιοδρομία ολοκληρώνεται το 1928 με τα τρία «κείμενα του τέλους» («Αισιοδοξία», «Πρέβεζα», «Όταν κατέβουμε τη σκάλα…») και ορισμένα πεζά:
Θάνατος είναι οι κάργες που χτυπιούνται
στους μαύρους τοίχους και τα κεραμύδια,
θάνατος οι γυναίκες, που αγαπιούνται
καθώς να καθαρίζουνε κρεμμύδια.
Θάνατος οι λεροί, ασήμαντοι δρόμοι
με τα λαμπρά, μεγάλα ονόματά τους,
ο ελαιώνας, γύρω η θάλασσα, κι ακόμη
ο ήλιος, θάνατος μες στους θανάτους.
Ο ποιητής δεν επιδιώκει να απορρίψει ευθέως το κατεστημένο της εποχής του, αλλά προβαίνει σε μία εσωτερική υπονόμευση του στίχου. Στην πλειοψηφία της, η ποίηση του Καρυωτάκη δεν μπορεί να θεωρεί πολιτική. Ο κριτικός ρεαλισμός του, ωστόσο, είναι κοινωνικά ανατρεπτικός. Γίνεται το σύμβολο της κοινωνικής αμφισβήτησης: δεν επιδιώκει να δημιουργήσει κάτι νέο, αλλά να αποδυναμώσει το παρόν. Η διαχρονικότητά του έγκειται σε αυτό που υποστήριξε ο Ρίτσος – ο ποιητής της γενιάς του '30 με το πιο έντονο καρυωτακικό διακείμενο («Τρακτέρ», «Πυραμίδες»):
«Κάποιες βραδυνές ώρες, που η πικρία και η μοναξιά δεσπόζουν στην ψυχή μας, τα «Ελεγεία και Σάτιρες» μας περιμένουν κάτω από την αρχαία λάμπα. Τέτοιες στιγμές δεν θα λείψουν ποτέ απ' τη ζωή μας. Μαζί μ' αυτές θα ζει για πάντα κι ο Καρυωτάκης».
Τα λόγια του Ανδρέα Εμπερίκου αντηχούν μέχρι σήμερα για τον Καρυωτάκη που μας φέρνει στο νου την έσχατη υπενθύμιση του memento mori:
«Μη πήτε λοιπόν ποτέ, ότι ο ποιητής αυτός δεν είχε ιδανικά και την ύστατην πράξιν του δειλίαν μην την πήτε, μα πάντοτε να ενθυμήσθε […] ότι αυτό που λέγεται Ειμαρμένη από δρόμους πολλούς μας έρχεται και προς σημεία απροσδόκητα συχνά πηγαίνει. […] Λόγια μη πήτε που να ισοδυναμούν με ψόγον ή με καταδίκην, διά τον νέον αυτόν που εις την Πρέβεζαν εχάθη, διότι η Πρέβεζα, όπου κι αν βρίσκεσθε πάντα κοντά σας θα 'ναι».
