Ὁ Ἰλιά Ρομάνοβιτς Πριγκόζιν γεννήθηκε στίς 25 Ἰανουαρίου 1917 στή Μόσχα. Ὁ πατέρας του, Ρόμαν Πριγκόζιν, ἦταν χημικός μηχανικός στό Ἰνστιτοῦτο Τεχνολογίας τῆς Μόσχας. Ἡ μητέρα του, Ἰουλία Βιχμάν, ἦταν πιανίστρια. Ἐπειδή ἡ οἰκογένεια εἶχε ἐπικριτική στάση ἀπέναντι στό νέο σοβιετικό καθεστώς, ἐγκατέλειψαν τή Ρωσία τό 1921. Ἀρχικά πῆγαν στή Γερμανία καί τό 1929 ἐγκαταστάθηκαν στό Βέλγιο, ὅπου ὁ Πριγκόζιν ἔλαβε τή βελγική ὑπηκοότητα τό 1949. Ἀπό τότε τό ἐπώνυμό του ἔγινε Πριγκοζίν.
Ὁ Πριγκοζίν σπούδασε χημεία στό Ἐλεύθερο Πανεπιστήμιο τῶν Βρυξελλών, ὅπου ἔγινε καθηγητής τό 1949. Τό 1959 διορίστηκε διευθυντής τοῦ Διεθνοῦς Ἰνστιτούτου Σολβέ (τῶν περίφημων Συνεδρίων Solvay) στίς Βρυξέλλες. Τόν ἴδιο χρόνο ἄρχισε νά διδάσκει στό Πανεπιστήμιο τοῦ Τέξας στό Ὤστιν τῶν ΗΠΑ. Ἀπό τό 1961 ἕως τό 1966 συνεργάστηκε μέ τό Ἰνστιτοῦτο Enrico Fermi στό Πανεπιστήμιο τοῦ Σικάγου. Στό Ὤστιν τό 1967 ὑπῆρξε συνιδρυτής τοῦ κέντρου πού μετέπειτα ὀνομάστηκε «Κέντρο Πολύπλοκων Κβαντικῶν Συστημάτων». Τήν ἴδια χρονιά ἐπέστρεψε στό Βέλγιο, ὅπου ἔγινε διευθυντής τοῦ Κέντρου γιά τή Στατιστική καί τή Θερμοδυναμική (Center for Statistical Mechanics and Thermodynamics). Στό κέντρο αὐτό γιά δέκα χρόνια ἦταν στενός βοηθός του ὁ τώρα καθηγητής στό τμῆμα Μαθηματικῶν τοῦ ΑΠΘ Ἰωάννης Ἀντωνίου.
Στό τελευταῖο βιβλίο του, La Fin des Certitudes (Τό τέλος τῆς βεβαιότητας, στά ἑλληνικά ἀπό τίς Ἐκδόσεις Κάτοπτρο), ὁ Ἰλιά Πριγκοζίν ἔδωσε τό στίγμα τῆς μακρόχρονης πνευματικῆς του δημιουργίας μέ τά ἑξῆς λόγια: «Τό ὄνειρο τῆς νιότης μου ἦταν νά συμβάλω στήν ἑνοποίηση τῆς ἐπιστήμης καί τῆς φιλοσοφίας λύνοντας τό αἴνιγμα τοῦ χρόνου». Πράγματι, ὅπως ἐξομολογεῖται ὁ ἴδιος, ἤδη ἀπό τό 1937, φοιτητής ἀκόμη, γοητευμένος ἀπό τή φιλοσοφία συνέλαβε τό φιλοσοφικό πρόβλημα τοῦ χρόνου, τό ὁποῖο καί διατύπωσε σέ τρεῖς μικρές ἐργασίες δημοσιευμένες σέ ἕνα φοιτητικό περιοδικό. Αὐτό αποτέλεσε τό ἔναυσμα γιά τήν μετέπειτα ἑρευνητική του δουλειά στόν τομέα τῆς θερμοδυναμικῆς. Τό 1977 τοῦ ἀπονεμήθηκε τό βραβεῖο Νόμπελ Χημείας γιά τήν ἀνακάλυψη τῶν δομῶν ἕκλυσης καί τίς μελέτες του σχετικά μέ τόν ρόλο τους στά θερμοδυναμικά συστήματα μακράν τῆς ἰσορροπίας. Πέραν αὐτοῦ διετέλεσε μέλος πλήθους ἐπιστημονικῶν ὀργανισμῶν καί ἔλαβε πλῆθος βραβείων καί 53 τιμητικά διπλώματα.
Ὁ Πριγκοζίν ἀπό τά πρῶτα χρόνια τῆς ἐπιστημονικῆς του καριέρας ἀσχολήθηκε μέ τή μελέτη καί ἕρευνα τῶν ἀνοικτῶν θερμοδυναμικῶν συστημάτων. Συστημάτων δηλαδή, τῶν ὁποίων ἡ συμπεριφορά καί ἡ ἐξέλιξη εἶναι πολύ δύσκολο, ἄν ὄχι ἀδύνατο νά προσδιορισθεῖ. Ὁ ἴδιος διηγήθηκε κάποτε ὅτι, ὅταν στό ξεκίνημα τῆς καριέρας του στήν ἕρευνα ἐκδήλωσε ζωηρό ἐνδιαφέρον γιά τήν ἀστάθεια καί τόν τρόπο πού αὐτή ἐξελίσσεται, γιά τή μελέτη ὅπως λέγεται τῶν συστημάτων ἐκτός ἰσορροπίας, σέ μία ἐποχή ὅπου ὅλοι μελετοῦσαν μόνον τό ἀντίθετο, δηλαδή τή σταθερότητα καί τήν ἰσορροπία, ὁ καθηγητής του προσπάθησε νά τόν ἀποτρέψει μέ τό ἐπιχείρημα Μά τί σέ ἐνδιαφέρει τώρα αὐτό, δέν εἶναι παρά μιά παροδική κατάσταση. Ἡ ἄμεση ἀπάντηση τοῦ νεαροῦ Πριγκοζίν ἦταν Μά κι ἡ ζωή μας κύριε δέν εἶναι παροδική;
Ὁ Ἰλιά Πριγκοζίν ἔβαλε στή ζωή μας τήν ἔννοια τοῦ χάους. Ἔδωσε σαφεῖς ὁρισμούς στό χάος καί τά χαοτικά συστήματα, στήν αὐτοοργάνωση. Χαοτικά εἶναι τά συστήματα καί τά φαινόμενα, τῶν ὁποίων ἡ συμπεριφορά καί ἡ ἐξέλιξη ὀφείλεται σέ πολλές καί εὐμετάβλητες αἰτίες καί γι' αὐτό εἶναι ἀπροσδιόριστη, χαώδης. Ἕνας δεύτερος πιό κατανοητός ὁρισμός εἶναι ὁ ἑξῆς: Χαοτικά εἶναι τά φαινόμενα καί τά συστήματα πού ἔχουν ἐξαιρετικά μεγάλη εὐαισθησία στίς ἀρχικές συνθῆκες αὐτῶν. Μία μικρή ἀλλαγή σέ αὐτές ἐπιφέρει ἀνατροπή τῆς ἐξέλιξής τους καί τήν κάνει πρακτικά ἀπροσδιόριστη. Συνεπῶς τά χαοτικά συστήματα δέν εἶναι νομοτελειακά ἀπροσδιόριστα ἀλλά πρακτικά ἀπροσδιόριστα. Ἡ θεωρία τοῦ χάους δέν ἀκυρώνει τόν ντετερμινισμό ἀλλά τόν συμπληρώνει. Στήν αὐστηρή ἐπιστημονική γλώσσα τῆς Φυσικῆς, χαοτικά ὀνομάζονται τά φαινόμενα πού περιγράφονται ἀπό μή γραμμικές διαφορικές ἐξισώσεις• ἀπό ἐξισώσεις δηλαδή πού δέν λύνονται ἤ σήμερα δέν ξέρουμε νά λύνουμε.
Ἐκεῖνο πού ἀξίζει νά προσέξουμε ἰδιαίτερα εἶναι ὅτι ἡ πορεία πού ἀκολούθησε ἡ σκέψη τοῦ μεγάλου αὐτοῦ πνευματικοῦ ἀνθρώπου, πού σημάδεψε μέ τό ἔργο του τόν 20ό αἰῶνα, παρουσιάζει μία ἐκπληκτική ἀναλογία μέ τήν πορεία ἐξέλιξης ὅλου τοῦ δυτικοῦ πνεύματος: φιλοσοφικός στοχασμός – ἀνάπτυξη ἐπιστημονικῆς καί πειραματικῆς ἕρευνας – κατάλυση τῶν στεγανῶν τῶν ἐπί μέρους ἐπιστημῶν – ὑπέρβαση τῶν ὁρίων τῆς ἐπιστήμης – ἑνοποίηση τῆς γνώσης μέσα ἀπό τόν φιλοσοφικό στοχασμό. Πράγματι, τό ἔργο τοῦ Ἰλιά Πριγκοζίν στό σύνολό του προσφέρει ἔμπρακτα σέ ὅσους βλέπουν μέ καχυποψία τόν διάλογο μεταξύ φιλοσοφίας καί ἐπιστήμης, ἕνα ἐξαιρετικά σημαντικό σημεῖο συνάντησης. Μέσα ἀπό τό πειραματικό του ἔργο ἀναδείχθηκαν ἔννοιες μέ βαθύτατα φιλοσοφικό ἐνδιαφέρον, ὅπως αὐτές τῆς ἀπροσδιοριστίας καί τῶν δυναμικῶν συστημάτων αὐτοοργάνωσης τῆς ὕλης, καθώς καί ἡ ἔννοια τοῦ βέλους τοῦ χρόνου, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ ἕνα ἀπό τά συναρπαστικότερα θέματα πού ἀπασχόλησαν τήν ἐπιστήμη κατά τούς τελευταίους τρεῖς αἰῶνες, ἀλλά καί τή φιλοσοφική σκέψη ἤδη ἀπό τήν ἐποχή τῶν προσωκρατικῶν φιλοσόφων.
Εἶχα τή χαρά νά ἀπολαύσω τό πνεῦμα του καί νά ἀκούσω τίς ἰδέες του σέ μία ὁμιλία του στή Θεσσαλονίκη τό 1998. Στό διαδίκτυο κυκλοφορεῖ συνέντευξή του στήν ΕΤ3, ὁποία ἔχει πολύ ἐνδιαφέρον. Ὅσοι τήν παρακολουθήσουν, θά διαπιστώσουν τήν ἐξαιρετική χρήση τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας ἀπό τόν καθηγητή Ἀντωνίου.
Ὁ Ἰλιά Πριγκοζίν πέθανε στίς Βρυξέλλες σάν σήμερα, 28 Μαΐου, τό 2003.
Στά ἑλληνικά κυκλοφοροῦν τά βιβλία του:
Εἶναι τό μέλλον δεδομένο; Πανεπιστημιακές Ἐκδόσεις ΕΜΠ.
Οἱ νόμοι τοῦ χάους, Ἐκδόσεις Τραυλός.
Τάξη μέσα ἀπό τό χάος, Ἐκδόσεις Κέδρος.
Τό τέλος τῆς βεβαιότητας, Ἐκδόσεις Κάτοπτρο.
Τόν βλέπουμε σέ βελγικό γραμματόσημο τοῦ 2001, μέρος ἑνός φεγιέ, ἀφιερωμένου στήν πρόοδο τῶν ἐπιστημῶν κατά τόν προηγούμενο αἰῶνα. Σ' αὐτό μνημονεύεται ἡ συνεισφορά του στή θερμοδυναμική.
