Μια εμβληματική προσωπικότητα στο χώρο των τεχνών και γενικότερα του πολιτισμού έφυγε σε ηλικία 74 ετών νικημένη από τον καρκίνο, στις 6 Μαρτίου 1994. Η ημέρα του θανάτου της έχει καθιερωθεί προς τιμήν της ως παγκόσμια ημέρα πολιτισμού από την UNESCO, ως ένδειξη της διεθνούς αναγνώρισης του έργου της.
Με χαρακτηριστικό γέλιο, απαράμιλλη γοητεία και πνεύμα ελεύθερο πρωταγωνίστησε στον καλλιτεχνικό και στον πολιτικό χώρο. Καθώς ήταν πολυπράγμων, ξεχώρισε στο θέατρο -τόσο στο ελληνικό όσο στο γαλλικό σανίδι με τις θεατρικές της παραστάσεις-, στον κινηματογράφο (Ποτέ την Κυριακή, Φαίδρα, Ο Xριστός ξανασταυρώνεται κ.α.) και στο τραγούδι ως ερμηνεύτρια μεγάλων δημιουργών, όπως ήταν ο Χατζιδάκις και ο Τσιτσάνης.
«Η Ελλάδα πρέπει να πρωταγωνιστεί για τον πολιτισμό, αυτή είναι η κληρονομιά της, αυτή είναι η περιουσία της και αν το χάσουμε αυτό δεν είμαστε κανείς.», τόνιζε η ίδια. Με αυτήν την απαρχή υπηρέτησε δύο θητείες στο υπουργείο πολιτισμού. Η προσφορά της στον πολιτισμό της χώρας συμπληρώνεται και από το ίδρυμα Μελίνα Μερκούρη, που ίδρυσε ο άντρας της ζωής της, Ζυλ Ντασσέν μετά το θάνατο της. Κύριος σκοπός του ιδρύματος είναι η συνέχεια του προσωπικού της αγώνα για την επιστροφή των ελγίνειων μαρμάρων (ένα ζήτημα που δυστυχώς είναι άλυτο και εξίσου επίκαιρο σήμερα) και η συντήρηση των μαρμάρων του Παρθενώνα. Επίσης, το ίδρυμα διοργανώνει διάφορες εκδηλώσεις, όπως εκθέσεις, συνέδρια και χρηματοδοτεί υποτροφίες για μεταπτυχιακές σπουδές.
ΤΑ ΒΡΑΒΕΙΑ
Η γυναίκα που όταν τη ρωτούσαν τι σημαίνει να είναι ελληνίδα απαντούσε «Μαγευτικά… Καταστροφή» απέκτησε παγκόσμια αναγνώριση και έχει τιμηθεί με πολλά βραβεία, όπως είναι η χρυσή σφαίρα καλύτερης ξένης ταινίας το 1956 και καλύτερου γυναικείου ρόλου το 1965 και στο Διεθνές φεστιβάλ Καννών το 1955.
Επίσης, διεκδίκησε το Όσκαρ Α' γυναικείου ρόλου με την ταινία «Ποτέ την Κυριακή», όμως έχασε το χρυσό αγαλματίδιο όμως από την Ελίζαμπεθ Τέιλορ.
Πέρα, όμως, από τα βραβεία που αποκόμισε η ίδια ας σταθούμε στα βραβεία που έγιναν θεσμοί με το όνομα της. Τα βραβεία «Μελίνα Μερκούρη» θεσπίστηκαν μετά το θάνατο της ως παγκόσμια αναγνώριση της παθιασμένης της φύσης.
To ένα βραβείο «Μελίνα Μερκούρη» αναφέρεται στο ευρωπαικό γίγνεσθαι και καθιερώθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή πριν από έξι χρόνια. Το βραβείο αυτό απονέμεται στη μνήμη της στην εκάστοτε πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης. Με τον όρο «πολιτιστική πρωτεύουσα» εννοούμε την περισσότερο δραστήρια στον τομέα παραγωγής πολιτισμού και το βραβείο φτάνει το 1.5 εκατομμύριο ευρώ. Το βραβείο αυτό αντικαθιστά τα παλαιότερα βραβεία «ευρωπαϊκής πολιτιστικής πόλης» και του «ευρωπαϊκού πολιτιστικού μήνα», που και πάλι είχαν ξεκινήσει με κινητοποίηση της ίδιας. Αυτά τα βραβεία έχουν απονεμηθεί στην Αθήνα το 1985, στη Θεσσαλονίκη το 1997. Μάλιστα η Πάτρα το 2006 ανακηρύχθηκε «πολιτιστική πρωτεύουσα» κερδίζοντας το βραβείο «Μελίνα Μερκούρη».
Το δεύτερο βραβείο «Μελίνα Μερκούρη» αποτελεί βραβείο της UNESCO για την πολιτιστική προσφορά της. Το βραβείο αυτό δίνεται από το 1997 κάθε δύο χρόνια σε ανθρώπους ή οργανισμούς για την προσπάθεια τους να διασωθούν μνημεία πολιτισμού.
Το τρίτο βραβείο «Μελίνα Μερκούρη» είναι αυτό που απονέμεται από το 2007 σε νέους ηθοποιούς της Ελλάδας. Με αυτό το βραβείο έχουν τιμηθεί μεταξύ άλλων η Μ. Ασλάνογλου, Σ. Γουλιώτη, Λ. Παπαληγούρα, Μ. Κίτσου.
